Чылдың-на, май 27-де, база бир онзагай байырлал – бүгү Россияда ном саңының хүнүн демдеглеп турар бис. 1995 чылда Россияга ном саңының хүнүн профессионал байырлал кылдыр демдеглээр дугайында чарлыкты РФ-тиң баштайгы Президентизи Б.Н. Ельцин үндүрген.
Ном саңы – эртем-билигже орук изээриниң үндезин дөзү. Ооң ужур-дузазы кайгамчык. Ол силерниң сүмелекчиңер, өңнүүңер, дузалакчыңар. Ниитилелге кижиниң угаан-медерелиниң сайзыралынга чаа-чаа ажыдыышкыннарже базымны кылып, чедиишкиннерже чайгаар идигни бээр, бир-ле солун оранче сени үдеп кииргеш, янзы-бүрү мергежилдиң кандыг-даа аажы-чаңныг кижилери-биле ужураштырып, сагыш-сеткилди доюлдурар, чырыдар, бурунгаар чүткүлдүүн оттурар.
Бистиң хоорайывыста шак ындыг өргээ – А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңы. Ол буянныг, чырык өргээниң ажыл-ишчи, билдилиг удуртукчузу Ирина Алексеевна Эртине. Ооң тура-соруккур удуртулгазы-биле ном саңының сайзыралы улам-на бедик деңнелдиг, чаа-чаа аргаларны чедип ап, регион, Россия чергелиг янзы-бүрү төлевилелдерге, хемчеглерге, шуулганнарга киржип, «тулган» дээн бедик үнелелдерни удаа-дараа чедип ап турарынга чоргаарланыр бис. А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңында 14 аңгы килдис боттарының адырларының аайы-биле тускай ажылдап, номчукчуларның хереглелин хандырып турар. Ол килдистерниң аразындан национал болгаш чурт-шинчилел чогаалының килдизиниң ажылын номчукчуларга каксы таныштыраал.
Ук килдисте Тываның тɵɵгүзүнүң, бойдузунуң, экономиказының, уран чүүлүнүң дугайында номнар, сеткүүлдер, солуннар шыгжаттыннып турар. Фондунуң ниити саны 14 муң ажыг экземпляр, ооң иштинде тыва дылда 5 муң ажыг номнар бар. ХIХ чүс чылдан бо хүннерге чедир Тывага хамаарышкан янзы-бүрү адырларның номнары кадагалаттынган.
Солуннар болгаш сеткүүлдер база бир чугула дыңнадыгларны берип турар. Бо килдиске чылдың-на 28 аңгы солун-сеткүүлдер кээр. Оларның 16-зы кожууннар солуннары.
Солуннарны келир салгалга камнап арттырары-биле 2019 чылда «Эрткен үени ажытпышаан» деп тɵлевилелди Тываның библиотекалар ассоциациязы-биле кады ажылдап кылгаш, Россияның Президент фондузунуң тиилекчизи болуп, солуннарны электроннуг хевирже киирер «Оптима А2» деп планетарлыг сканерни алгаш, ажылды чорудуп турар. Ол деткимчениң дузазы-биле солуннарны электроннуг хевирже киирип, номчукчуларга бараалгадыр аргалыг болган бис. Бо тɵлевилелдиң онзагай чүүлү, номчукчу Тываның солуннарын каяа-даа номчуп, ажыглаар аргалыг болуп турар. Национал ном саңының сайтызында «Ресурсы» деп рубрикада «Открывая прошлое» деп арында Тыва Арат Республика үезиниң солуннарын электроннуг хевирге кɵрүп ап болур. Килдисте ол ышкаш чурт-шинчилелдиң кол кезээ, адыры тайылбыр-библиографтыг фондудан тургустунган. Фондуда ол документилерниң шупту хевирлери кирип, хүн-бүрүде ажылдаарынга улуг ужур-дузалыг.
Республиканың ажыл-амыдыралының дугайында болгаш Тываның билдингир кижилеринге хамаарышкан библиографтыг айтыкчыларны удаа-дараа үндүрүп турар. Чижээлээрге, Тыва күрүнениң үндезилекчилери чораан Монгуш Буян-Бадыргы, И.Г. Сафьянов, Россия Федерациязының Маадыры С.К. Шойгу (2015 ч.), Тыва Арат Республиканың тургустунганы, “Тыва дугайында чүнү номчуурул?” (1976 чылдан тура 1992 чылга чедир) база амгы үеде электроннуг хевирде салдынган. Тываның эртемденнериниң дугайында: С.И. Вайнштейн, Д.С. Куулар, Б.И. Татаринцев, Тываның чогаалчылары: М.Б. Кенин-Лопсан, С.Б. Пюрбю, З.А. Намзырай, С.С. Сюрюн-оол, К.Ч. Черлиг-оол, «Ада-чурттуң улуг дайынының чылдарында херээжен чоннуң маадырлыг чоруу» база орус дыл кырында методиктиг сүме «Весна Победы» Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында кандыг хемчеглерни эрттирип болурун бо методиктиг сүмелерден кɵрүп ап болур.
Библиографтыг медээлерни чамдык таварылгаларда номчукчуларга электроннуг дуза-биле кылып турар. Ол справкалар Абакандан, Новосибирскиден, Ярославльдан, Москвадан дээш кайы-даа хоорайлардан кээп турар.
Килдистиң фондузунда чаңгыс аайлаан делгем темалыг чурт-шинчилел база алфавит аайы-биле салдынган карточкаларлыг каталогтар бар. Бо каталогтарның номчукчуга дузазы канчаар-даа аажок улуг. Чижээлээрге, номчукчуга «Тыва улустуң эдилели – чаваганың дугайында» деп материал херек болза, «Этнографиядан» – «Тыва улустарның эдилели» деп каан кезектен кɵɵр. Чижээлээрге, Бүрбүжаптың «Чавага – тыва ужурлар сиңниккен чаштың каасталгазы». Бо материалды «2016 чылдың март айның 3, 10 хүннеринде «Тываның аныяктары» солундан номчуп ап болур. Каталогтарны 2010 чылдан эгелеп база электроннуг хевирже шилчидип эгелээн.
Килдистиң бир онзагай ажылы, 1968 чылдан тура, Тываныӊ тураскаалдыг болгаш төөгүлүг үелеринге хамаарышкан календарьны чылдың-на үндүрүп турар. Ол 1989 чылга чедир аӊгы-аӊгы аттарлыг үнүп турган: «Азияның төвүнде», «Чечектелген чуртум», «Бистиң чурттап турар черивис», «Уттундурбас аттар», «Тываның тураскаалдыг хүннери», «Чылдар, кижилер, болуушкуннар». 2012 чылдан эгелээш, календарьга дугуржулга ёзугаар Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду база Национал архив, Национал музейниң эртем ажылдакчылары боттарының үлүүн киириштирип эгелээн.
Тывада аңгы-аңгы национал чоннар чурттап турар болгай, ынчангаш 1999 чылдан эгелеп Национал культураның төвү тургустунган. Тɵп чылдың-на аңгы-аңгы чоннарның культуразынга хамаарышкан солун хемчеглерни эрттирип турар. 2008 чылдан тура чурт-шинчилел номчулгаларын чылдыӊ-на, Тыва дыл хүнүнге тураскаадып, эрттирип турар. Чижээлээрге, юбилейлиг чогаалчыларга С.А. Сарыг-оолга, С.Б. Пюрбюга, Д.С. Кууларга, А.А. Даржайга, С.С. Сюрюн-оолга, Тываның ыдыктыг черлериниң тɵɵгүзүнүң дугайында дээш оон-даа ɵске.
Килдиске тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарын, культуразын, төөгүзүн, чечен чогаалын сонуургап муң ажыг номчукчулар чылдың-на кээп турар. Оларның аразында кымнарны чок дээрил: өөреникчилер, сургуулдар, башкылар, эртемденнер, чогаалчылар, аспирантылар, чүгле бистиң эвес, Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан, даштыкыдан, ол дээрге Турциядан, Япониядан, Кореядан, Англиядан, Польшадан, Америкадан дээш ɵске-даа чурттардан номчукчулар кээп турар.
Хөй чылдар дургузунда национал болгаш чурт-шинчилел чогаалының килдизиниң ажыл-чорудулгазының бурунгаар хөгжүлдезинге боттарының арга-дуржулгазын, билиг-мергежилин арттырган ажылдакчылар: Д. Өндүр, А. Калга-оол, педагогика эртемнериниң кандидаттары 3. Монгуш, Светлана Ооржак, төөгү эртемнериниң кандидады Мая Маадыр, Тамара Оюн, Светлана Содунам, Екатерина Чодуй, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Любовь Чадамба, билдингир шүлүкчү Доржу Баянович Монгуш болгаш оон-даа хɵй хоочуннарны адап, оларга чоргаарланып чоруур бис.
Бир кол эң-не демдеглексээр солун ажыл тыва дылда бижиттинген чогаалдарны, Тываның тɵɵгүзүнүң, бойдузунуң, культуразының дугайында номнарны номчууру-биле тыва чогаалга сонуургалдыг номчукчуларны, чогаалчыларны, янзы-бүрү мергежилдиң кижилерин эвилелдеп, хаара тудуп, уттундурбас ужуражылгаларны, хемчеглерни демнежип эрттирип турар.
Чечен чогаалдың очулга ажылының үндүрүлгези XX вектиң 1950–1960 чылдарында сайзыраңгай орукче үнген. Тыва дылда бирги очулга ажылдарын билдингир чогаалчыларывыс: С. Тока, С. Пюрбю, Б. Хөвеңмей, С. Сарыг-оол кылганнар. Очулга ажылын чүгле орус дылдың классиктиг чогаалдарынга эвес, даштыкы-даа ССРЭ-ниң чоннарының чогаалдарын очулдуруп турганнар. Тыва дылче А. Пушкинниң, М. Лермонтовтуң, Л. Толстойнуң, Н. Гогольдуң, И. Тургеневтиң, А. Чеховтуң болгаш өске-даа чогаалчыларның чогаалдарын очулдурган.
Амгы үеде медээ, дыңнадыгны Интернет четкизинден билип ап, харын-даа электроннуг номнар бар, ном саңынче баары артык үе дижирлери бар. Ынчалза-даа бо килдистен хүннүң-не номчукчулар үзүлбес, кандыг-даа айтырыгларлыг, назы-хары дөгүй берген, аныяк, чалыызы чок номчукчулар бо-ла кээр. «Буянныг өгге чон чыглыр» деп мерген домакты маңаа чижеглеп болур.
Ном саңының ажылдакчызы кижиниң иштики делегейи байлак, эвилең-ээлдек, кичээнгейлиг, сагынгыр, мерген угаанныг болуру чугаажок.
Килдистиң хайныышкынныг ажылы Елена Ак-кыстың хөй чылдар иштинде шудургу удуртулгазы-биле база эвилең-ээлдек, ажылынга бердинген, тура-соруккур ажылдакчылар Чечек Эрес-ооловна, Чаяана Викторовна, килдистиң хоочуну оожум-топтуг, негелделиг Антонина Савельевнаның эптиг-демниг, номчукчуларга херек номнарны, солун-сеткүүлдерни сүмелеп, ажылдаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп, күжениишкинниг ажылдап турарында.
Ынчангаш А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының национал болгаш чурт-шинчилел чогаалының килдизи республиканың чурттакчы чонунуң ортузунга, үениң негелдези-биле деңге базымны кылып, чурт-шинчилел, чогаал талазы-биле ажыктыг билиглерни, медээлерни чедип алырынга бурунгаар идигни, деткимчени көргүзүп, улуг үүле-херекти чедирип турары канчаар-даа аажок улуг ужур-дузалыг.
И.Д. ООРЖАК,
тыва дыл башкызы, Улус өөредилгезиниң тергиини.
“Шын” №37 2024 чылдың май 25
