Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында бодунуң патриотчу шериг хүлээлгезин күүседип, төөгүге балалбас исти арттырган улуг шериг баштыңчызы маршал Георгий Константинович Жуковтуң дугайында чогаалчы Владимир Карповтуң "Маршал Жуков дайын хүннеринде болгаш тайбың үеде, ооң талалакчылары болгаш удурланыкчылары" деп аттыг номдан ооң дайынчы эге базымнарын чырыдып көргүскен бир эгени очулдуруп киирдим.
Чамдык улуска хөктүг-даа болур чадапчок, ынчалзажок кедизинде барып улуг шериг баштыңчызы апаар алдаржаан маршал бодунуң салым-чолун шеригге бараалгадыр мен деп безин бодавайн чораан. Ооң православ чүдүлгелиг ада-иези оглун хүрээге аппаарга, Георгий деп алдарлыг шериг баштыңчызының адынга дөмейлештир адаан. 1914 чылдың июнь 28-те Сараево хоорайга салгал дамчаан герцог Франц Фернинандыны боолааны болгаш бирги делегей дайынының эгелээни көдээ оолдуң салым-чолун өскертипкен. "Бодумнуң чогаалымны ооң маршал шериг хевин кетпейн турган үезинден эгелеп төөгүп эгелеп алыйн" деп чогаалчы бижээн.
Элээди оолчук Георгий дайын бетинде бир сайгарлыкчының алгы-кеш эттээр биче бүдүрүлгезинге ажылдап турган. Өөреникчилеп киргеш, шуут дуржулгалыг ажылчынга чедир чеди чыл ажылдаан. Сөөлүнде, хөй чылдар эрткенде, улуг маршалдың сактыышкыны мындыг. "Ол алгы-кеш эттээр черниң ээзи мээң шынчы таламны эскерип билгеш, бодунуң хүн дургузунда кирген орулгазын суктурар турган. Садыгга чүдүрүкчүлеп, барааннарны аңгы-аңгы контораларже дажыырынга дузалашканы дээш айда он акша шалыңныг турган дээрзин Жуков сактыр турган.
Кылып турган чиңгине ажылындан артык солун ажыл болза, чүдүрүкчүлээри турган. Алгы-кеш эттээр ажылчыннар бо-ла маргыжа бээрлер, а садыгда ындыг эвес, аңаа ажылдаары солун деп ол сактып чугаалаар. Дайын эвес болза, ол улуг шериг баштыңчызы Жуков эвес, улуг сайгарлыкчы болур турган чадавас. Чаа-дайын өөскүп үнерге, элээди оолдарның байгы сагыш-сеткили ында. Георгийниң үе-чергези болур Александр Пилихин ол үеде 17 харлыг. Фронтуже дезе бээрин эштеринге бо-ла чугаалаар турган. Хамык чүүлдерни аай-дедир сайгарар Георгий бодунуң дагдыныкчызы Фёдор Ивановичиден арга-сүме айтырып чеде бээрге: "Александр харын барып болур-дур, ада-иези база шыырак, а сен, Георгий, бажыңыңда улузуңга дузалашкай сен" – деп, сүме каткан. Ооң дыңнааны баштайгы сүмези ындыг болган. Ынчалдыр ол фронтуже чорбайн барган. А Александр дайынче боду чорупкан, ынчалза-даа фронтудан ону ийи ай болганда, аар балыгланган кижини, эккелген.
Георгий бир дугаар шериг хепти 1915 чылдың август 7-де Калуга
губерниязының Малоярославец деп хоорайга шеригже кыйгырткан үезинде көргени ол. Шак ол үеден эгелеп маршал болурунче баштайгы эге базымны кылганы ол. Дайынчы чылдарында ооң-биле болган ужуралдарны тодаргай биживес мен деп чогаалчы бижип демдеглээш, улаштыр ооң эрес-дидим чоруу дээш унтер-офицер эргени алгаш, ийи Георгий крестизи-биле шаңнатканын бижээн. Амыдыралының сөөлгү хүннеринде шериг баштыңчызы Константин Симонов чогаалчы-биле чугаалажып олура: "Бирде-бирде мээң амыдыралым чүге ындыг болган чоор деп бодай бээр мен, Хаанныг чазактың үезинде прапорщиктер-даа школазынга өөренип ап болур турдум, Брюсовск деп черде турган дөрт чыл училищезин дооскан мен. Ол үении-биле алырга, эки өөредилге черлериниң бирээзи турган. Оон улаштыр прапорщиктер школазынче кирип ап болгу дег турган, ынчалза-даа өөренир күзелим чок болган.
Бодумнуң дооскан эртемим дугайында допчу-намдарымда биживээн мен, чүгле хүрээде ажыттынган школаның ийи клазын доосканымны ында айыткан мен. Оон мени шеригже кыйгырткан, анаа дайынчы болур шиитпирни хүлээп алырынга идигни мээң суурумче чангаш келгеним улуг рольду ойнаан. Чанып чорааш, суурга мен ийи прапорщикке ужуражы бергеш боданган мен. Чаа-ла он тос харлыг кижи шеригге баргаш бодумдан улуг улуска айтыышкын, дужаал бээр орнунга мен эге чададан эгелеп алыйн деп бодандым. Ооң соонда, шынап-ла, унтер-офицерлер школазынче кирдим.
Ол дыка шыырак билиг бээр өөредилге чери болган. Ону дооскан хаанныг шеригниң унтер-офицерлери шеригге улуг рольду ойнап турганнар. Олар дайынчыларның өөредилгезинче онза кичээнгейни угландырып удуртур. Чергелештир кадыг ажылдарны кылбышаан, улуг күштү чаңгыс черге мөөңнеп база билир кылдыр өөредир. Февраль хувискаалының соонда мени эскадрон комитединиң удуртукчузунга, оон улаштыр полк кежигүнүнге томуйлаан. Ол берге шиитпир үндүрер үелерде харын-даа анаа дайынчы турган мен. Ол үеде аныяк болганымдан политиктиг үзел-көрүш талазы-биле билиим эвээш турган. Кайда шын орук барын билбес турган мен. Ам бодап олурарымга, аңгы-аңгы байдалдарның салдары-биле чүү-даа болу берип болур турганын билбес турган мен. Түр када чурттаары-биле өске чуртче чорупкан турар-даа чыгыы боор мен. Оон бээр бир чыл эрткенде угаан кирип, бодумнуң оруумну шилип ап, чүү дээш дайылдажып чоруурумну медереп билиптер апарган мен. Харын-даа дуржулга чок дораан офицер апарбаан мен, оон башка та чеже дайынчыларның салым-хуузу кергээр турду ыйнаан.
Бодунуң амыдыралчы болгаш шериг оруун мындыг янзылыг эртип чорааш, немец-фашистиг эжелекчилерге аштырыышкынны таварыштырып, чайынналчак чедиишкиннерни Жуков чедип ап келген.
Очулганы Елена ЧАТБАЛ кылган.
“Шын” №15 2024 чылдың февраль 28