Июнь 28-те тыва национал бижиктиң тывылганының 95 чыл оюн демдеглээр бис. Ооң-биле кады Тываның ном үндүрер чериниң тургустунганын база. 1930 чылдың июнь айда Тываның араттың революстуг намының Төп Комитединиң «Чаа күрүне бижиин доктаадып боттандырар айтырыг дугайында» база «ТАР-ның Эртем Комитедин тургузар айтырыг дугайында» деп доктаалдары үнген. Оларның биргизинде айытканы болза: «…7. Эргежок чугула өөредилге болгаш массалыг чогаалдарны үезинде үндүрери-биле, ном үндүрер килдисти тургузар».
Баштайгы үеде күрүнениң ном үндүрер чери ТАР-ның Эртем Комитединиң составынга, оон 1933–1936 чылдарда Культура яамызынга дорт бактаап турган. 1936 чылда ТАР-ның Чогаал комитеди дээр чаңгыс аай ном үндүрер албан чери тургустунган. Ооң ажылын А. Чымба, оон О. Шыырап удуртуп турган, оларның чөвүлекчизи болур А. Пальмбах ажылды организастаарынга улуг дузазын чедирип келген. Чогаал комитединиң аттары өскерлип, янзы-бүрү яамы-ведомстволарга чагыртып турза-турза, 1953 чылда амгы ады-биле адап эгелээн: Тываның ном үндүрер чери. 2005 чылдың июль 12-де ТР-ниң Чазааның чарлыы-биле ном үндүрер черге Тываның улустуң чогаалчызы Ю.Ш. Кюнзегештиң адын тывыскан. Ол 1951–1988 чылдарда маңаа кол редакторлап ажылдап чораан, онзагай салым-чолдуг, тыва ном үндүрүлгезинге улуг үлүг-хуузун киирген кижи болур.
Ном үндүрер черниң үндүрген баштайгы номнары: «Бүгү делегейниң пролетаржы уругларынга»; (1930 ч., 3000 экз.), «Башкы Ленин» (1931 ч; 5000 экз.), «Тыва Арат Республиканың Үндезин хоойлузу» (1932; 5000 экз.) болгаш өске-даа. Баштайгы национал өөредилге номнары: «Кадының оруу», 1931 ч.; тургузукчузу О. Танчай, «Сан бодалганың ному», 1931, 1933, 1934, 1935 чч.; Горохов, М. Биче-оол, С. Танов, Ш. Лопсан-Самбуу болгаш өске-даа.
ТАР үезинде, 1930–1944 чылдарда, Күрүнениң каттышкан ном үндүрер чери 383 санныг, 1364 парлаар ама, 981 муң экземпляр ном продукциязын парлап үндүрген. Чижээлээрге, чечен чогаалдан В. Көк-оол, С. Токаның шиилерин, чогаал чыындыларын, С. Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузун, «Саны-Мөге» деп шүлүглелин, С. Токаның «Мээң сактыышкыннарым», «Тос чадырда» деп тоожуларын, С. Пюрбюнуң «Кызыл коъш», «Эртенгиниң ыры» деп шүлүк чыындыларын. «Революстуң херели» дээн ышкаш сеткүүлдерни база үндүрүп турган. ТАР үезинде ном үндүрер чер аныяк республиканың кол культура-чырыдыышкынныг төвү турганын уттуп болбас ужурлуг бис. Ынчангы тыва удуртулга, тыптып кел чыдар баштайгы тыва интеллигенция ном үндүрүлгези-биле тудуш харылзаалыг бооп, тыва ниитилелдиң сайзыралының дыка хөй айтырыгларын номнар үндүрүлгезин дамчыштыр шиитпирлеп турганы ылаптыг шын.
Советтиг Тываның үезинде (1944–1991 чч) ном үндүрер черниң материал-техниктиг баазазы быжыгып, ном үндүрүлгезиниң күрүне талазындан деткимчези бедик деңнелге турган. Ооң ачызында 1980 чылдарның төнчүзүнде тыва номнарның тиражы 10–20 муң экземпляр чедип (а ол дээрге ССРЭ-ге болза 10–20 миллион экземпляр тираж-биле деңнежир бедик көргүзүг-дүр), чурттакчы чонну янзы-бүрү номнар-биле хандырары кажангызындан артык экижээн, ном продукциязын бүдүрериниң хемчээлдери аажок өскен. Ниитилел-политиктиг, уран-чечен, бичии уругларга, эртем-нептерелдиг болгаш өөредилге база өөредилге-методиктиг литератураны үндүрери шапкынчаан. Орус дылдан тыва дылче чүс-чүс, харын-даа муң-муң номнарны очулдурган, ол чорук тыва чоннуң эртем-билиг, культурлуг, угаан-медерел сайзыралын чаа бедиктерже үндүрген. А. Пушкин, М. Лермонтов, Н. Гоголь, Л. Толстой, Н. Некрасов, И. Тургенев, С. Есенин, А. Блок, В. Маяковский, А. Толстой, М. Горький, М. Шолохов, А. Фадеев, К. Федин, В. Распутин, В. Липатов, а ол ышкаш алтай, бурят, казах, кыргыс, нивх, татар, узбек, хакас, якут болгаш биеэги ССРЭ-ниң өске-даа чоннарының чогаалчыларының номнарын тыва дылче хөйү-биле очулдургаш үндүрген. Тыва дылче В. Шекспир, Ф. Шиллер, Э. Распе, Д. Дефо, Дж. Свифт, Д. Лондон, Р. Тагор, Лу Синь ышкаш дыка хөй даштыкы авторларның чогаалдарын орус дылдан очулдургаш, база парлап, чонга чедирген. Чылдың-на он-он өөредилге номнарын, эртем-методиктиг литератураны үндүрүп турганының ачызында школаларга өөреникчилер эртем-билиг чедип ап, бичии чаштар төрээн тыва дылын эки билир турган. Тыва дыл болгаш чогаалдың 1–11 класстарга өөредилге номнарындан аңгыда, өңнүг орус дыл номнарын, математика, бойдус эртеми, төөгү болгаш өске-даа эртемнерге тыва дылче очулдурган номнарны Екатеринбург, Иркутск, Казань, Красноярск, Кызылдың ном парлаар бүдүрүлгелеринге парлап турганы тыва ном үндүрүлгезиниң база бир чырык арны, бедик көргүзүү болур.
Ном үндүрер черге совет үеде бүгү авторларга: чогаалчылар, эртемденнер, башкылар, очулдурукчуларга эвээш эвес төлевирни күрүне төлеп турган. Улуг хемчээлдиг чогаалдар үндүрген чогаалчылар ол үеде белен тывылбас, өртек-үнези аажок улуг машина-даа садып ап болур турганы чажыт эвес-ле болгай. Чогаалчы кижиниң, чүгле чогаалчы эвес, өске-даа автор кижиниң алдар-хүндүзү улуг турганының бир бадыткалы – ооң чогаадыкчы күш-ажылын ынчан күрүнениң бедии-биле үнелеп турганында.
Оон аңгыда советтиг үеде чүнү, кымны парлаарын шиитпирлээр идеологтуг контроль турган-даа болза, күрүне ном үндүрер черлер, ном парлаар бүдүрүлгелер болгаш ном садар бүдүрүлгелерниң аразында демниг ажылды организастап, оларның күжениишкиннерин каттыштырганының ачызында ындыг эки түңнелдер чедип алдынып турганы ол. Ынчан чылда 60–80 номну үндүрүп турган бис, бир чылда ниити тиражывыс 600–700 муң чеде бээр турду. Ам ол дугайында күзээри безин болдунмас. Ылаңгыя тиражтар дыка баткан, амгы үеде тыва дылдың чер албас байдалының база бир көргүзүү ында деп бодаар мен. Барык суур бүрүзүнге тыва номнарны тускай садыгларга садып турганын улуг назылыг улус сактыр боор. Ам ол система буурап дүшкен, тыва номнарны садып турар черлер көңгүс эвээжээн. Шыны-биле чугаалаарга, садып алыкчылар-даа эвээжээн.
Эде тургустунуушкун чылдары биске эң берге болган боор. 1996 чылда суг канчап чурттаарын бодап, херээжен ажылдакчыларывыстың ном үндүрер черге өрээлдер арендалап турган сайгарлыкчыларга аъш-чем белеткеп берип, акша ажылдап ап турганын-даа сактыр-дыр мен. Күрүне деткимчези илдең кудулаан, ынчангаш чоорту авторларга ажылының үнезин төлеп бээр аргавыс чок апарган, амгы үеде оларга чүгле хөй эвес номнарын берип каар апарганывысты доктаамал авторларывыс кончуг эки билир. Номнарны тарадыры база боттарывыстың оорга-мойнувусче дүшкен. Байдал 2000 чылдың соонда бичиилеп чүгээртеп эгелээн. Күрүне чагыы шору улгаткан, тыва дылга өөредилге номнарын катап үндүрүп эгелээн. «Тывага ном үндүрүлгезиниң 2001–2006 чылдарда тускай сорулгалыг республика программазын» хүлээп алган. Чагыг ёзугаар үндүрүлгелер тыптып келген – кажан авторнуң боду чагыы дээш төлээри азы деткикчилер тып алыры. Янзы-бүрү грантылар, федералдыг тускай сорулгалыг программаларны база ажыглаарын кызып турар бис. Чижээ, «Культура», «Культура России» деп федералдыг программаларның ачызында «Тыва уруглар чогаалының антологиязының беш тому», тыва чаңчылчаан культураның көскү шинчилекчизи В. Даржаның ажылдары чижектиг эвээш эвес эки шынарлыг номнарны үндүрген бис.
Амгы үеде бергелерге торулбайн ажылдап, Тывага ном үндүрүлгезин сайзырадыр, чаа шагның байдалдарынга эптежип, чаа аргаларны ажыглаар сорук, күзел, күш-даа бисте бар деп бодаар мен. Биеэде турганындан ийи катап кызырылган улуг эвес коллектив чаңгыс демниг ажылдап, салган сорулгаларын чедип ап турары өөрүнчүг. Ылаңгыя номнарның утка-шынарын, даштыкы каасталгазын экижидер дээш, улуг күжениишкиннерни үндүрүп турар бис.
Ном үндүрер чер-биле эң эгезинден харылзаалыг ажылдап келген авторлар дугайында каш сөс. Олар, оларның чогаадыкчы ажылы чок болза, бо организация турбас-даа ийик. Бистиң тыва интеллигенцияның эң дээре, угаан-билиглиг, салым-чаяанныг төлээлери бис-биле сырый холбаалыг ажылдап келген: чогаалчылар, эртемденнер, башкылар, эмчилер, инженерлер, көдээ ажыл-агый ажылдакчылары болгаш өскелер-даа ол-дур. Штаттан дашкаар редакторлар, чурукчулар, рецензентилер, очулдурукчуларның, номнар тургузукчуларының ажылын канчап үнелевес боор. Ном үндүрер чер-биле харылзаа тудуп, Москва, Ленинградтан, ССРЭ болгаш Россия Федерациязының өске регионнарындан хөй-ле билдингир чогаалчылар, очулдурукчулар, чурукчулар, редакторлар ажылдап келгенин утпас бис.
Эрткен 95 чыл дээрге улуг хуусаа-дыр, төрээн тыва бижиивис-биле чажыт болганывыс улуг ужур-уткалыг. Тыва ном үндүрүлгезинге шынчы бараан болган, амыдыралының эң эки үелерин аңаа бараалгаткан хоочуннарны канчап сагынмас боор, амгы үениң эки ажылдакчыларын канчап демдеглевес боор. Юрий Шойдакович Кюнзегештен аңгыда, шаандан бээр ном үндүрер черни удуртуп-баштап келгеннерни, ооң ажылынга көскү салыышкын киирген өске-даа ажылдакчыларны сактып көрейн. Олар дээрге удуртукчулар А. Чымба, О. Шыырап, С. Самба-Люндуп, М. Делег, Н. Тава-Самбуу, С. Сүрүң-оол (кол редактор база турган), Б. Болдур-оол, С. Кудажы, В. Монгуш, Ш. Куулар, А. Хертек, И. Принцева, кол редакторлар А. Үержаа, Э. Донгак, О. Баир, редакторлар С. Сарыг-оол, М. Кенин-Лопсан, Л. Чадамба, К.-Э. Кудажы, А. Даржай, А. Бородина, А. Сат, В. Чамьян, М. Сенгин, А. Казанцева, З. Монгуш, В. Бузыкаев, В. Ховалыг, А. Күжүгет, корректорлар Ч. Оюн, В. Норбу, Г. Биче-оол, В. Кара-Сал, чурукчулар И. Кузнецов, М. Чооду, В. Донгак, А. Сат, машинакчы З. Намзырай, чыскаакчылар В. Бугняк, Ч. Бегзи, И. Принцев, бухгалтер, экономистер Г. Маркелова, В. Хорошкова, В. Кымысова, Ю. Исакова, инженер А. Сермавкин, чолаачы В. Хомушку болгаш өске-даа хөй ажылдакчылар-дыр. Оларны ам-даа үр адап-санап болур ийик!
Номчукчуларның иштики делегейи байлак, бир янзы. Автор биле номнуң аразында турар бо улус маажым-таваар, сонуургак болгаш дуза кадыксаар. Ажылы дээш харыысалга оларда улуг. Чамдыкта чаңгыс чартык сек дээш маргыжа бээрлер: турар ужурлуг черинде салдынган бе азы турар ужурлуг тургаш, салдынмайн барган бе? Оларның аттарын номнуң эң артынга эскет чокка салып каар, а ном дээш алдар-хүндү авторга онаажыр. Ол чөп болбайн канчаар, ынчалза-даа шыырак редактор болгаш өске ажылдакчылар чокка, эки ном үндүрүп алыры болдунар бе? 95 чыл дургузунда Тываның ном үндүрер черинге чаңгыс эвес салгалдың ажылдакчылары солчуп эрткен. Бөдүүн ажылдакчыларның дыка хөйүнүң ат-сывы уттундурган боор, ынчалза-даа оларга тураскаал кылдыр муң-муң номнар артып калган.
Николай КУУЛАР, Тываның Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чериниң кол редактору.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26
