БИР КӨЖЕГЕЛИГ, ЧЭЭРБИ АЛДЫ КӨРГҮЗҮГЛҮГ
Киржикчилери:
Буян-Бадыргы ноян, ТАР-ның тургузукчузу.
Содунам-Балчыр ноян.
Сафьянов, Совет Чазактың төлээзи.
Тока, СЭКП Тыва Обкомунуң бирги секретары.
Чымба, ТАР-ның Чазааның даргазы.
Анчымаа, Токаның кадайы.
Чугунов, Чөөн Сибирьниң Ревшерииниң даргазы, ТАР-ның Тургузукчу хуралының киржикчизи.
Агапкан, пенсионер, коммунист, 70 харлыг, бажы калчан, ортумак дурт-сынныг.
Дорукан, пенсионер, коммунист, 70 ажа берген, бажының дүгү ак, карак шилдиг.
Хөглүг-оол, байысаакчы.
ПАЛЬМБАХ, эртемден
БИРГИ КӨЖЕГЕ. Бирги көргүзүг.
Буян-Бадыргы биле Сафьянов
Сафьянов (Буян-Бадыргы-биле экилешпишаан). ТАР-ны тургузар дугайында силерниң бодалыңарга хамаарыштыр Омск хоорайга болган большевиктерниң нам хуралынга Тывада байдал дугайында дыңнадыгны кылдым. Коммунистер чүүлдүгзүнүп деткип турлар.Тургузукчу хуралды организастап эрттиржир талазы-биле меңээ даалганы берген чүве, ынчангаш силерге чедип келгеним бо ийин, ноян. Хуралдың эрттирер ай, хүнүн, эртер черин, чугаалажыр айтырыгларын баш удур дугуржуп алыр бодалдыг келгеним бо ийин, хүндүлүг ноян.
Буян-Бадыргы. Мен бодаарымга, бүгү Тываның Улуг Хуралы чүве болганда, ону төп черге чыылдырза эки боор. Оюннар кожууннуң, Элегестиң Суг-Бажынга 1921 чылдың, сес айның ортан үезинде чыыр болза, таарымчалыг болгу дег.
Сафьянов. Ие, ол черни билир мен, таарымчалыг чер-дир. Долгандыр ногаан шык, оът-сиген үнген, кара суг база бар чер чораан. Кочетовтуң партизаннары база ында турар. Хурал болур черивистиң девискээрин камгалап, корум-чурумну хайгаараар кылдыр даалганы оларга берип каар мен.
Буян-Бадыргы. Тыва Арат Республиканы тургускаш, ооң соонда кымга-даа хамаарышпас, тускай хөгжүүр, бот башкарныр эргени чедип алыр бис. Улуг Совет Эвилели ышкаш эрге-байдалдыг болур бис. Моолдар, кыдаттар бисти тарамык, быдаргай эвээш санныг улус, аңгы күрүне болуп шыдавас дээш, тоовас, херекке-даа албас турдулар.
Сафьянов. Тывалар аңгы күрүнелиг апарган соонда, оларның баш ажыр көөр чоруу соксаар, чидер. Силерниң-биле кандыг-даа деңнелге деңге чугаалажыр, чаңгыс-даа артык сөс этпес, артык чүве албас, артык чүве чивес ужурлуг. Республика тургустунган соонда чазак, чагырга черлерин хевирлээр, сайыттарны томуйлаар, даштыкы харылзаа тудар элчин черлерин ажыдар дээш ажыл эңдерлир болдур ийин.
Буян-Бадыргы. Ол-ла болгай харын, мээң бодап чоруур бодалым, күзеп чоруур күзелим. Ындыг-даа болза силерге, кызыл орустарга чамдык дүжүметтерниң-даа, араттарның-даа аразында бүзүревес кижилерни чок деп болбас. Ак хаанның хайгааралынга турувуста, Романовтуң төлээзи турган Турчанинов дээрзи, тываларны кара туразы-биле аажылап, бистиң нояннарывыстың таңмаларын хавырып, эрге-дужаалын казып турду. Кызылдар бисти база ынчаар аажылап, мунуп туруп бербес-ле ыйнаан, Иннокентий Георгиевич?
Сафьянов. Большевиктер кажан-даа ындыг чүве кылбас. Бис силерниң-биле дугуржулга ёзугаар ажылдап, эдержип чурттаарын күзеп турар бис. Орус төлээлерге хуралдың болур черин дыңнаткаш, бодум сес айның он беште чеде бээр мен (Байырлашкаш чоруптар).
ИЙИГИ КӨРГҮЗҮГ
Дорукан биле Агапкан:
Национал театрның даштында, Дээди Хуралдың бажыңынче көрнүп алган Дорукан олурар. Эжи Агапкан чедип келир.
Агапкан. Экии, оол! Мында чүнү канчап орарың ол? Ажылдап чораан обкомувус, ооң солагай талазында делегейниң ажылчын аңгызының баштыңчызы, социализмниң тургузукчузу Ленинниң тураскаалы тур. Ооң соонда бир квартал кежилдир Тывавыстың өндүр угаанныг оглу, тыва күрүнениң тургузукчузу Буян-Бадыргы Россияже көрнүп алган, келир үезин, чүнү канчаарын, чүден эгелээрин бижип, демдеглеп ор. Театрның хүн үнер талазында, сесерликте тос чадырга төрүттүнген, хөлечиктиң човулаңын чүктеп эрткен, Тываны Совет Эвилелинге каткан Токаның тураскаалы. Социалистиг Күш-ажылдың маадыры, чеди Ленин ордениниң эдилекчизи чоргаар саадап олур. Бо алдарлыг кижилеривис сагыжыңдан ыравайн чор бе?
Дорукан. Экии, сен сен бе, күжүрүм! Сагыштан ыравас хамаанчок, уйгу-дүшке-даа киргилээр чүве-дир. Сен ол эдержип, ажылдап чораан чараш оран-сававысты, чамдык эш-өөрүвүстү уттупкан боор сен. Балдырың быжыгып, байый бергениң ол ыйнаан.
Агапкан. Байыыр харык кайда дээр сен. Бора бүдүн чор-ла мен. Элээн бедик черлерге ажылдап чораан эш-өөр бар чүве, кижиже уткуштур чоруп оргаш, оя кылаштаар, дезер боор чүве-дир. Та чүзү канчап баарга, ынчап баар чүве, оол. Та дилени бээр дээш, ындыг чүве, та багай кижиден коргары ындыг чүве. Ам бо сарыг бажыңда Дээди Хурал, хоорайның чагырыкчызы, Хоорай хуралының депутаттары ажылдап турар болгай. ТАР үезинде Хувискаалчы намның удуртукчулары чораан Оюн Күрседи, Буян-Бадыргы, Монгуш Содунам, Иргит Шагдыржап суглар ажылдаваан улус боор ийин оң.
Дорукан. Оларның үезинде туттунмаан-на боор. Аңаа саадаар салым оларга таварышпаан деп бил. Кажан Тыва ССРЭ-ге каттышкан соонда Хувискаалчы нам коммунистиг партияның Тыва обкому апарган ышкажык. Ооң бирги секретарынга Тока сөөлгү хүннеринге чедир ажылдап кагды, ындыг але?
Агапкан. Ындыг, ындыг. Бо төөгүлүг бажыңга чүү-даа болуп турган чүве-ле ыйнаан. Бис ооң шуптузун кайын билир ийик бис. СЭКП Тыва обкомнуң конференциялары, пленумнары, политиктиг шииткелге таварышкан кижилерниң хуу херектерин-даа Тываның Чазааның улуг-биче хуралдарынга чугаалажып турдулар ыйнаан. Тозан чылдарга чедир безин «кара даңзыга» турган чамдык удуртукчулар хемчээн алзып, ажыл-агыйындан дүжүп, кызыл билединден чарлып турганнарын утпаан-на боор сен.
Дорукан. Ындыг хирлиг, кара херектер кайын уттундурар дээр сен. Хоорайга кылаштап чорааш, изиг хүннерде театрның хөлегезинге дыштанып олургулаар кижи мен. Тока-биле кады ажылдап чораан Мендүме, Долчаңмаа, Норбу, Красный, Ширшин, Шыырап баштаан орус, тыва даргаларывыс бо обкомнуң эжиин ажып, үнүп-кирип турганы каракка көстүп кээр чүве-дир.
Агапкан. Сен үргүлчү бээр кээп, ол эрткен-барган чүвелериң сактып, ынчап чоруур болзуңза, сагыш аарыындан аарып, ийлеп болур сен. Кады чурттаан кадайыңдан, чоок кижилериңден чарлы берген эвес сен, моон соңгаар бээр кээп турган ажыың бар чүве бе?
Дорукан. Мээң каяа чоруурумну, кымның-биле ужуражып, кымның-биле чугаалажырымны сен билир кижи сен бе? Ындыг кижи болзуңза, кымның каяа чурттаарын, каяа чоруурунуң дүрүмүн тургускаш, кудумчуларга азып каг. Меңээ маңаа келиримге, таарымчалыг чүве-дир. Оларның боттары көзүлбес-даа болза, овур-хевирин, аажы-чаңын сагыжымга киирип алгаш, боданып орарымга, каракка көстүп кээр. Харыы чок, бажымда арткан айтырыгларымны оларга салыксап, харыызын алыксаар-дыр мен. Чижээлээрге, Содунам-Балчыр чүге Тыва Арат Республиканы тургускан улуг хуралга келбээнил дээш оон-даа өске.
(Уланчылыг)
Виктор ДАНДАР, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
“Шын” №37 2024 чылдың май 25