Көшкүн амыдыралдыг тыва улус шаг-төөгүден-не мал-маганын одарлар солуп, оъткарып чораан. Кыштаглап, чазаглап, чайлаглап, күзеглеп көжүп, мал-маганын одарладып азырап өстүрери – бистиң өгбелеривистиң эрте-бурунгу чаңчылы.
Малдың одарларының оът-сигенин ынчаар камнап алырын олар дыка билир турганнар. Одарларның оът-сигениниң байдалын араттар доктаамал хайгаарап, бир эвес кайы-бир одар оъду шаарарып эгелээн болза, араттар үш-дөрт чыл дургузунда аңаа мал кадарбас чорааннар. Шак ынчаар черни дыштандырып, аңаа оът-сиген сырый үнерин манаар. Ынчангаш муң-муң чылдар дургузунда мал одарларының болгаш оларның оът-сигениниң шынары баксыравайн келген. Совет үеде безин республикада мал одарлары улуг дыка баксыраваан, чүге дээрге колхозтарның, совхозтарның малчыннары болгаш удуртукчулары тыва улустуң көжүп-дүжүп мал кадарар чаңчылын сагып чорааннар. Черле ынчаш, Тываның кааңдаачал агаар-бойдузу, оът-сигениниң байдалы чылдың кыш, час, чай, күс дөрт үелеринде одар солуп, малды одарладыр чаңчылды чайгаар тывылдырган.
Сөөлгү 20 – 30 чылдар дургузунда республиканың мал одарларының курлавырын кандыг-даа система чокка ажыглап келгенинден оларның оът-сигениниң шынары баксыраанын эртемденнерниң шинчилел ажылдары көргүскен.
Суурларның чурттакчы чону малды элээн хөйнү тудуп, оларның чамдыктарында мал-маган 3-4-даа кодан чеде бээр. Ол малды суурлар чоогунда черлерге кыш-чай чок оъткарып келгенинден оларның оът-сигени шаарарып, чашпан янзылыг оъттар үнүп эгелээнин шинчилелдер көргүскен. А чашпан үнери дээрге-ле черниң бодунуң камгалал шынары-дыр, шак ынчаар хөрзүнүн, оът-сигенин экижидер бойдустан чаяалгазы-дыр. Суурлар чоогунда одарлар сырый болгаш сүүзүннүг оът-сигенниг шынарын чидирип турарлар. Чижээлээрге, Эрзин, Мөрен суурларның чоогунда Баян-Кол, Мөрен, Эрзин хемнерниң уннарынга тус черниң хөй санныг мал-маганы оъттап турар болгаш, ында одарларның оът-сигени баксыраанын Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдунуң шинчилелдери көргүскен.
Чүгле суурлар чоогунда эвес, а олардан ырак одарларда оът-сигенниң шынары баксырап турар. Чүге дээрге черни кайы-бир аратка азы көдээ бүдүрүлгеге хоойлу-дүрүм ёзугаар быжыглап каарга, ол черниң ээлери ооң чер өнчүзү эвес өске девискээрге малын одарладыр эргези чок, ынчангаш малының одарын солуур азы чайлаглаар, күзеглээр дээн ышкаш көжер аргазы чок.
Тывада байдалды алырга, чурттакчылыг черлер чоогу, орук-чирии кадыр-берт эвес черлерде араттарның, көдээ кооперативтер дээн ышкаш коллективтиг ажыл-агыйларның турлаглары туттунган, оларның чоок-кавызында одарларда малды оъткарып турар. А чурттакчылыг черлерден ырак, чедери берге черлерде одарлар кагдынып эгелээн. Чижээлээрге, чайның ортаа үезинде, оът-сиген кончуг чулуктуг апарганда, тайгалар кырынче малды чайлагладыр чаңчыл уттундуруп бар чоруур, амгы үениң аныяк малчыннарының хөй нуруузу малын чайлаглатпас апарган. Ынчангаш чүгле тайгалар кырында эвес, оларның эдектеринде кончуг сүүзүннүг шынарлыг оът-сигенниг одарлар кагдынып турар. Мал ажыл-агыйлыг кижилерниң одарлар солуп көжер-дүжери эвээжээнинден Улар, Ак-Даш, Хаялыг-Адыр, Улуг болгаш Биче Чинчилиглерде одар ээнзиреп эгелээн.
Тывада одарларның мындыг байдалы оларның оът-сигенин ханы шинчилеп, ажыглаарының системазын ажылдап кылырын негей берген. Ооң бир делгереңгей аргазы малдың одарларын солууру дээрзи билдингир. Одарларның шынарын, ооң оът-сигениниң сүүзүнүүн экижидер талазы-биле шинчилел ажылдарын Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчылары чорудуп, харын-даа мырыңай херек кырында кандыг хемчеглерни боттандырарын саналдап келгеннер. Чижээлээрге, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Чеди-Тейде малдың кышкы одарынга рапс деп үнүштүң соокка шыдамык сортун сула-биле холуй тарып, ооң шынарын экижидериниң культура-техниктиг ажылдарын эртемденнер ажылдап кылган. Кыштаглар чоогунда мындыг янзылыг одарларны кылыры кышкы үеде малга немелде чем курлавырын тургусканы боор. Көдээ кооперативтер дээн ышкаш коллективтиг ажыл-агыйларының, ол ышкаш араттарның саң-хөө байдалы кызыы болгаш, одарларның оът-сигенин экижидер талазы-биле эртемденнерниң саналдаан төлевилелдерин боттандырар аргазы чок болуп турар.
Хөй чылдыг люцерна, эспарцет болгаш кострец деп сигеннерниң үрезиннерин холуштур чажып, одарларның оът-сигениниң сүүзүнүүн экижидер, дүжүткүрүн улгаттырар талазы-биле шинчилел ажылдарын Тываның көдээ ажыл- агый эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчылары чорудуп келгеннер. Эспарцет деп үнүш Тываның агаар-бойдузунуң байдалынга кайы хире үнерин, чүү хире дүжүткүрүн илередир сорулга-биле шенелде шинчилел ажылдарын каш чыл дургузунда чорутканнар. Ол шенелделер хөй чылдыг үнүш эспарцет бистиң республиканың кадыг-шириин агаар-бойдузунга шыдамык, даглыг болгаш элезинниг черлерге безин багай эвес үнерин, дүжүткүрүн көргүскен. Чүге дээрге ооң дазылы черниң шыктыг каъдынче ханылап адырланыр болгаш, кааңдаашкынга белен алыспас, чаъстыг чайын азы суггаттыг шөлдерге бедик өзер. Ооң дүжүткүрү Тывада шагда-ла тарып турар люцернадан безин хөй болган. Эспарцеттиң үрезинин хөй чылдыг сигеннерниң үрезини-биле холуй чажып тургаш, одарларның оът-сигениниң шынарын экижидерин болгаш чаа одарларны тургузарынга ажыглаарын эртемденнер сүмелеп турар. Сула, арбай дээш өске-даа тараа аймаа культуралары-биле холуй тарып өстүрүп, чайын, күзүн ийи катап кестирип, оон эвээш эвес мал чемин белеткеп ап болур.
Мал одарларын болгаш сиген шөлдерин камныг ажыглаар, оларның оът-сигенин экижидер талазы-биле Тываның көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдунуң шинчилелдеринче, эртемденнерниң ажылдап кылган төлевилелдерин ажыглаарынче чер болгаш мал ажыл-агыйлыглар шыңгыы кичээнгейни угландырары күзенчиг.
Одарларга, сиген шөлдеринге хамаарылга амгы үеден тоомча чок болур болза, Тыва шаа барып тас одарларлыг, сиген шөлдерлиг артып каап болурунуң айыылы бар деп догааштырып болур.
Ш. МОҢГУШ.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20