Улуг-Хемниң Барык кыргызы, Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажының “Он бир” деп шиизин сактып олур боор силер. Ында Ада-чурттуң Улуг дайынынга маадырлыы-биле киржип турган тыва эки турачыларның 11 пулеметчузунуң өлүм чок маадырлыг чоруун чуруп көргүскен.
“Шын” солуннуң боттуң корреспондентизи, “Эки турачылар мурнуку шугумда” деп номнуң автору Оюн Кодур-оолдуң бижип турганы-биле алырга, 11 пулеметчунуң шуптузун Совет Эвилелиниң Маадыры атка киирген турган, ынчалза-даа дайын-чаа үезинде тургустунуп турган будулгаазыннарның ужун ук ат бодунуң ээлерин “тыппайн” барган чүве-дир. Капитан Түлүш Балдаң оглу Кечил-оолду ол ат ССРЭ буурап дүжер дей бергенде тып чедип келген болгай. Адазының бедик шаңналын ооң оглу ап кээп чораан. Мындыг чергелиг сөөлгү чарлыктарга ССРЭ-ниң Президентизи Михаил Горбачевтуң ат салып турган үелери ол.
Ынчап келирге тываларга 11 деп сан бир-ле хуулгаазын ужур-уткалыг. Тываның салым-чолу-биле холбаалыг маадырларның даңзызы доктаамал чаарттынып турар. Сөөлгү чылдарга чедир Совет Эвилелиниң 10 Маадырлыг бис деп чугаалап чаңчыккан турган бис, херек кырында ындыг эвес болуп тур, маадырларның саны 10 эвес, а 11 болган.
Совет Эвилелиниң Маадыры аттың, Кызыл Сылдыс болгаш Александр Невский орденнерниң эдилекчизи Василий Лукьянович Полещук март 25-те 105 харлаан. Ооң кавайы Кызылдың эрги хөөрүн эмгелеп-сескелеп турар үеде тывылган дээрзин амгы үеде сенатор Дина Оюн сактып чугаалаар. Ооң соонда эгелээн дилээшкиннерниң түңнелдеринден билдингени-биле алырга, Василий Лукьянович Полещук Лесозаводск хоорайга төрүттүнген, Ленинград адаанга болган тулчуушкуннарга маадырлыы-биле киржип, дайын соонда чылдарда Тываның Шагаан-Арыг хоорайга ажылдап чорааш, маңаа сөөгүн салган болуп турары билдинип келген. Кызыл хоорайда эрги хөөрге орнукшуткан. Бир кезек үеде Дина Оюн Улуг-Хем кожуун чагыргазынче, маадырның өөренип чорааны Владивосток хоорайның училищезинче, ооң дайылдажып чорааны Ленинград облазынче айтыртынып турган.
Дилээшкиннер хилис барбаан, түңнелинде, фронтучунуң намдарын коптарып турган владивостокчу журналист Виктор Дебелов харылзааже үнүп келген. Ол-ла харын бистиң чаңгыс чер чурттуувусту Василий Полещуктуң Таллинде дулгуяа-биле душтуруп каан.
Сержант Полещук 1941 чылда үш дүн-хүннүң дургузунда Ленинград фронтузунга дириг арткан 10 дайынчы эжи-биле кады онза ужур-уткалыг бедигээшти фашистерден камгалап келген. Ук тулчуушкунга 150 хире ак фин өлүмүн тыпкан. Немец штабтың туттуругга алыскан улуг эргелиг офицери байысаалга соонда мынчаар дилээн дээр: “Бедигээшти кончуг уран билдилиг камгалаан полковникти меңээ көргүзүп көрүңер. Бис маңаа барык батальон хире солдаттарны чидирдивис, ынчалза-даа тиилеп шыдавадывыс”. А кажан дивизияның штавынче арны-бажы балыг-бышкын сержант кирип кээрге, чүгле “Аа богда..." дээринден өске сөстер тыппаан дээр.
Бөгүн база украин черни дарының чыды шуглап алган. Биэеде-ле чедир соктурбаан бандеражылар, оларның соон салгаан сыскындылары бажын көдүрүп келген. Ровнода – бир шагда Кызыл хоорайның акы-дуңмалышкы хоорайында – дайын шөлүнге чок болган тыва эки турачыларның хөөрүн, тураскаал самбыразын бужартадып каанын сес чыл бурунгаар демги-ле Дина Оюн бижип турду...
Боттарының хостакчыларынга амгы үениң фашистериниң хамаарылгазы ындыг болган. А херек кырында, чогум-на Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында, тыва эки турачылар маңаа немец-фашист эжелекчилерге, оларның чылбыскалары бандеражыларга удур хан төгүлдүрүүшкүннүг демиселди чорудуп келген. Хоозураан Украинаны бүдүн чурт катап тургузушкан, ооң экономиказының хөгжүлдезинде тываларның киириштирген үлүү база бар. Дайын чылдарында украин чонга белек кылдыр чоргусканы тыва инектер сандараан ажыл-агыйларны база катап бут кырынга тургузарынга дузалаан.
Василий Полещуктуң дайынчы намдары, дайын соонда ажыл-чорудулгазы совет чоннуң маадырлыг намдарын уламчылаан. Адаларның маадырлыг чоруун салгакчылары дөзеп ап, амгы үеде фашисчи идеологияга алыскан хортаннардан бурун черни арыглажып турар. Төөгүнүң мурнунга бужар үүлгедиглери дээш сойлуктарның харыы тудар үези келген. Алдаржаан, шылгараңгай өгбелерниң, Василий Полещук ышкаш маадырлыг фронтучуларның салгалдары тиилелгениң чайгылыш чок харыызын тып эккээринге чигзинген ажыы чок.
/А. ХЕРТЕК белеткээн.
"Шын" 2023 чылдың март 29 №22
#Шын #Тыва #Адачурткамгалалы #Маадыр #Төөгү #Полещук
Он бирги маадыр
29 марта 2023
53