Бо чылдың июньда Тыва Пандито Камбы-лама тургузуунуң 105 чылдаанын демдеглеп эрттирген. 1919 чылда Россий Күрүнениң Өндүр Чагырыкчызының Чарлыы-биле Урянхай крайның бирги Пандито Камбы-ламазын томуйлаан. Сарыг шажынның дээди албан-дужаалын кииргени Тывага шажын-чүдүлгениң административтиг база организастыг хамаарышпас чоруунуң эгезин салган. Мооң мурнунда ол моол шажын чагырыкчызы Богда-кегээнден база Далай-Ламадан улуг хамаарылгалыг турган.
Ондар Лопсан-Чамзы 1844 чылда Даа кожууннуң Үстүү-Ишкин деп черге бай-шыдалдыг өг-бүлеге төрүттүнген. 6 харлыындан эгелеп, Ургаже өөредип чорудупканы үеден тура, сарыг шажынның эге билиглерин шиңгээдип эгелээн. 16 харлыындан тура Төвүттүң ат-сураглыг Лавран хүрээзинге өөредилгезин уламчылап, аңаа сарыг шажын философиязының доктору – Геше-Лхарамба атты чедип алган. Даа-кожууннуң нояны Хайдып Үгер-дааның акызы, азыранды дуңмазының, келир үеде тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргының акызы болур кижи. Дуңмазы-биле кады Чадаанага сарыг шажынны быжыглап, Төвүттен бедик эрге-дужаалдыг ламаларны ынаар чалап турган.
XX чүс чылдың эгезинде Хайдып Үгер-даа Чырыткылыг XIII Далай-Ламага бай-шыырак белек-селекти чорудуп, Даа кожууннуң девискээринге улуг төвүт хүрээни тударын дилээн. 1905–1907 чылдарда ат-сураглыг Үстүү-Хурээни туткан, ооң ширээтизи Ондар Лопсан-Чамзы болган. Даа кожууннуң келир үеде чагырыкчызы Буян-Бадыргы ооң ханазынга хамааты болгаш шажын эртемин алган.
Чогум-на Ондар Лопсан-Чамзы 1913 чылдың сентябрь 28-те Николай II Урянхай крайны бодунуң өмээржилгезинге алырының дугайында өргүүделди киирген. Өргүүделди Тываның ол үеде салдарлыг политиги апарган Даа кожууннуң нояны Монгуш Буян-Бадыргы деткээн. Буян-Бадыргының ук өргүүделинде аңгы даңзыда айыткан чоннуң бот-тускайлаң ёзу-чаңчылдарын, ооң иштинде чоннуң шажын-чүдүлгезин кадагалап арттырарының дугайында дилег бар.
Лопсан-Чамзыга бодунга тураскааткан ажылдар, ооң иштинде Марина Монгуштуң "Тывага буддизмниң төөгүзү" деп эртем ажылы база, хөй. Төөгү материалдарынга дүүштүр алырга, улус-чоннуң ортузунда Лопсан-Чамзы болза, канчаар-даа аажок алдар-аттыг, ханы эртем-билиглиг, хүндүткелдиг шажынчы, күрүне ажылдакчызы кижи болур. Ынчалзажок ол үениң дыка хөй хүрээ-хиит ажылдакчылары дег политиктиг репрессияларга таваржып, сөөлүнде 1930 чылда ону тудуп хоругдааш, адып шииткен.
Буддизм өөредилгезинге болгаш шинчилелдерге деткимче көргүзер фондунуң өмээржилгезиниң ачызында бо чылын Тывага Пандито Камбы-Лама тургузуунуң үндезилеттингениниң 105 чылдаанынга тураскааткан Бүгү-россияның эртем-практиктиг конференциязы болуп эрткен. Пандито Камбы-Лама тургузуун шинчилеп эгелээни-биле холбаштыр Ондар Лопсан-Чамзыны агартырының дугайында айтырыг көдүрлүп келген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг тываларның баштайгы шажын хартаачызының чырык адын катап эгидериниң дугайында улус-чоннуң кыйгырыын деткээн:
"Хөй санныг чүдүкчүлерниң, сарыг шажын хүрээ-хиидиниң кыйгырыгларын кичээнгейлиг өөренип көргеш, Тыва Республиканың Баштыңының конститусчу бүрүн эргелерин ажыглап, Ондар Лопсан-Чамзының чаагай адын катап тургузарының дугайында Чарлыкка атты салдым. Улус чоннуң мурнунга ачы-хавыяазы болгаш Тыва Арат Республиканың тургустунарынга база быжыглалынга киирген үлүг-хуузу дээш” — деп, бодунуң блогунга Владислав Ховалыг медеглээн.
2024 чылдың июль 25-ки 190 дугаарлыг ол-ла Чарлык-биле Тываның Культура яамызынга болгаш Кызыл хоорайның чагырга черинге найысылалдың девискээринге Тываның баштайгы Пандито Камбы-Ламазынга тураскаалды тургузарын сүмелээн.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
"Шын" №57 2024 чылдың июль 31
