Сураглыг шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу Монгуш Доржу (Доржу Баянович Монгуш) бистиң аравыска чораан болза, бо айда 85 харлаар турган. Ол 1939 чылдың ноябрь 20-де Өвүр кожууннуң Солчур суурга төрүттүнген. Москвада М. Горький аттыг Литература институдунуң бир дугаар тыва доозукчузу (1967). Өвүрнүң комсомол райкомунуң секретары, ооң соонда школаларга башкылап, «Шын», «Тываның аныяктары», «Сылдысчыгаш» солуннарга, Республиканың А.С. Пушкин аттыг библиотеказының чурт-шинчилел килдизинге, Улусчу чогаадылга төвүнге редакторлап ажылдап чораан.
Чогаал ажылынче 1958 чылда кирген. «Сында оттар» деп аттыг баштайгы шүлүктериниң чыындызы 1965 чылда чырыкче үнген. Дараазында чылдарда «Ынакшыл» (1968), «Хөрлээ» (1972), «Суг-чинчилер» (1989), «Шүлүктер» (2009), «Өшпес кезек – оттуг чечек» (2009) деп шүлүктер номнары, «Сыргалар» деп новеллалар чыындызы (1989) парлаттынган. Тыва дылче А. Пушкинниң, М. Лермонтовтуң, С. Есенинниң, Т. Шевченконуң, Р. Гамзатовтуң, Д. Кугультиновтуң, Г. Тукайның, М. Джалильдиң шүлүктерин, А. Кокышевтиң, В. Липатовтуң, Р. Фраерманның, М. Каримниң чогаалдарын (прозазын) очулдурган. Ооң шүлүктери «Смена», «Молодая гвардия», «Нева», «Сибирские огни» сеткүүлдерге, «Поэзия», «Меридиан» деп альманахтарга үнгүлээн. С.Б. Пюрбю аттыг литература шаңналының лауреады (1993). Ооң ады-биле Өвүр кожууннуң төп библиотеказын адаан.
Монгуш Доржу – тыва чечен чогаалда бедик арт кырынче үнүп келген кайгамчык шүлүкчүлерниң бирээзи, чаа көрүштү, чаа тынышты эккелген чогаалчы. Ооң шүлүктериниң онзагай шынары – сылдыстыг дээрниң адаанда кижиниң амыдыралын бөдүүнү-биле чурувушаан, ооң сеткил-хөңнүн камныг, арыг, чырык сөстер-биле көргүзүптери болур. Чижээлээрге, ооң билдингир одуруглары:
Кижилерге хилинчек
Бора-хөкпеш сагындырар,
Хире-хире ыы-сыылыг
Борбак чүрээм сеңээ берейн…
Ол хире чымчак, камгалал чок, ажык сеткилдиг шүлүкчү бистиң аравыска чурттап, эки-бакты үлежип, белен эвес амыдыралды эрткен. Бодунуң база үежилериниң оруун чогаалдарында каксы көргүспүшаан, поэзияның далайынга кижи-амытанның эскерип, илередип шыдавазы чүүлдерин чүрээниң ханызындан ажыдып, шүлүк-сөстүң дузазы-биле кижилерге, төрээн черинге, чуртталгага Ынакшылын дамчыдып чораан:
Өскен черим – изиг чүрээм
болу берген,
Өшпес от дег ынакшылым
ында сиңген.
Кыштан дескен дуруяалар
хөлзеп турзун,
Кызыл тыным Тывам сенде
дазылдашкан.
(1964)
Өлүм билбес күштүг ырлар
Өпей ырдан дузун алыр.
Амыдырал тыны сиңген
Авам ыры мөңге дириг.
(1966)
Көвей кыстар аразынга
Чааскаан өскен оол-дур мен.
Хөңнүм чымчаа салгынга удур
Чада туткан торгу пөс-ле.
(1969)
«Адавыстың чогаалы» дээш,
Ажы-төлүм номчуп чораай.
Арыг саазын кырындыва
Арыг дерим, дамдыла-ла!
(1984)
Эзиминге элик ышкаш,
Ээреминге балык ышкаш,
Херээженге ынак чордум,
Кедергей-ле ынак чордум.
(1991)
Кижи чүрээ одаг ышкаш,
Хире-хире хөрлээлей бээр.
(1985)
Шылгараңгай шүлүкчү Монгуш Доржунуң чогаалдарының дугайында Эдуард Мижиттиң үнелелинге бүрүнү-биле каттышпышаан, маңаа киирер-дир бис: «Кижи сеткили хээрек дээрзин бүгү бодунуң бүдүжү-биле хандыр билип чораан шүлүкчүнүң чогаалдары база ындыг – кижилерге болгаш сөске камныг, өртемчейге, бойдуска, төрээн черинге, улус-чонга, амыдыралга болгаш чырык, чараш чүүлдерге ынакшылдыг, эргелелдиг көрүштүг. Ооң кайы хамаанчок сөстер чашканнавас, сеткил-сагышка суйбай аарак дээп турар ышкаш сагындырар одуругларын хензиг-даа боралгак чок өттүр көстүп турар дамырак сугга дөмейлеп болур. Ооң бөдүүнү алыс дөзүнде нарын болгаш бедик шынарлыг, ооң хээрек чуга одуруглары кандыг-даа ыыткыр кыйгырыг, сургаашкын, карак чылчырыктаар чайырлыг чараштаашкын чокка, кижилерниң чүректеринге ол бүгүден дүрген болгаш чазыг чок дээптер шынарлыг. Шак ынчаар бижиирде, кижиге дыка бедик иштики культура херек. Бодунуң бүдүжүнден ужукталып үнген эстетиказынга ол бүгү назынында шынчы болуп арткаш, поэзия делегейинге бодунуң онзагай бойдустуг, аяс болгаш энерелдиг дээрлиг, чылыг чымчак сеткил долган ортулуун бодарадып чаяап каан. Ол ортулукта ынакшылдың оттуг чечектери саглаңайнып, чырык сеткилдиң өшпес кезээ үе-шагның хат-шуурганынга, хар-чаъзынга аштырбайн, чырыын болгаш чылыын өргүп, хып чыдар» («Шын», 2009).
Э. Мижитти 1985 чылда тыва шүлүк чогаалының делегейинче чедип киирип, деткээн улуг чогаалчы М. Доржуга бүгү назынында мөгейип, четтиргенин илередип чораан.
Салым-чаяанныг чогаалчыларның кижини чүглендирип чоруур чүлдү-чүрекке хамаарыштыр шүлүктери үн алчып, сеткилди ол-бо талазындан чырыдып чоруур. Чүрээниң алыс шынын, ыры-хөөнүн билип шыдаваан чогаалчы ёзулуг шүлүктү бижип шыдавас. Чижээлээрге, М. Доржунуң шүлүктеринден:
Мээң чүрээм – октаргайның изиг
хүнү турган болза,
Мегечилер «делегейин»
өрттендир чип, чалбыышталгаш,
Шынчыларның шыдал-күжүн улам
немеп, хаяаланып,
Чыргал оруун караңгыга
дуглатпайн турар ийик мен.
(«Күзел»)
Чайның башкы айы ышкаш
чечектелгеш,
Чалыы үем арттар-сыннар
ажып бар чор.
Чараш чүүлге чаяаттынган
күжүр чүрээм,
Чалбырааштыг одагдыва
шилчип көрем.
Доңгун кижи херекке
албайн ояр-даа бол,
Доңган улус чылыгып аар
чалынныг бол,
Ынакшылдың күчү-күжүн
эмгелээштиң,
Ырлар кылдыр тарадыптар
уя бооп көр.
Улуг өгбе чогаалчывыс С.Б. Пюрбюнуң «Чүрээм дугайында» деп шүлүүнден:
Чүлдү-чүрек дугайында
Шүлүк-ле хөй.
Чүрээм сени
чүү деп сөглээйн?
Көзүрүмнү сыйыпкаа дег,
Хөөкүй чүрээм,
хире-хире ыстап кээр сен.
Кадыг ишке кулдамыктап,
Камнаваан-даа чадавас мен,
өршээ, чүрээм.
Ынчалза-даа хомудал чок:
Өске чүрек муңгаралын үлежип ап,
Ырың-шооруң харамнанмайн,
Өөрүңнүң өөрүшкүзүн
кыпсып чордуң.
Сеткилимниң ханызындан
Сеңээ бөгүн
четтирдим деп
сөглээйн, чүрээм…
Эдуард Мижиттиң шүлүүнден:
«Өскүзүнден өлбес» дижир –
бодум көрдүм,
Өөрүшкү чок өссүмзе-даа,
өлбейн бардым.
Ава чоктуң салым-хуузун
төндүр көрдүм,
А сен, чүрээм, ону шыдап
эрте бердиң.
…
Төрээн черден ыраарымга,
хары черлер
Төлзүнмеди. Өскеленчиин
база көрдүм.
Аал чоктуң үүлезин-даа
төндүр көрдүм,
А сен, чүрээм, ону база
шыдап эрттиң.
(«Күзел»)
Шүлүк чогаалы биске делегейже өске карактар-биле көөрүнге дузалаар: чүректеривисте чыглы берген сеткил ырызын илередип, хүн бүрүнүң сагыш човаандан ырадып, сүлдевисти бедидир көдүрүп турар. Оон аңгыда, энерел сеткилдиг, быжыг, муңгарал-ундаралга алыспас күштү берип болур. М. Доржунуң шүлүктери, бодаарга-ла, кижи-амытанның чурттап эртип турар байдалдарын өске бир талазындан, өңгүр, каракка тода көстүп кээр кылдыр, бодунуң чижээнге чырыдыпкан ышкаш дыңналыр… Сөстү доора уткага чеченчидип, деңнелгелерни ажыглап тургаш, шүлүкчү кижиниң сеткил-хөңнүн ажыдып бээр сорунзалыг. Амыдыралдың ужур-утказын билип, хүлээп алырынга база угаап-бодап эгелээринге дузалап болур. М. Доржу чечен чогаалдың билиглери-биле Литература институдунга ханы чепсегленген болурда, ёзулуг поэзияның кол ылгалы – онзагай овур-хевирлер дамчыштыр чүректен дазылданган шүлүктерин бижип чораан:
Аңгыс чарган андазынның
Тудазындан халбактанып,
Амыдырал-чуртталганың
«Дузун» амзап эгелээн мен.
(«Хуу-салым», 1966)
Чүгле ынчан арыг сөстер
Чүрээм ханын дамчып эрткеш,
Борбак-борбак чаштар ышкаш,
Боттары-ла төктүп келир.
(«Сөстер», 1971)
Чаяалгалыг салым ышкаш
өзүлделиг,
Чаңгыс борбак одуруг дээш
деримни төп,
Аткан даңны уткуй бээрим
ховар эвес,
Амыдырал мени шылгап,
өөреткен.
(«Шүлүк бижип олурумда»)
Сактырымга, дириг турган
өртемчейни
Чаңгыс бодум ууп чоруур
ышкаш-тыр мен.
(«Кежээ»)
Ёзулуг поэзия биске кижи биле бойдустуң тудуш харылзаазын, долгандыр турар делегейниң чаражын көргүзүп, чуртталганы, кижи сеткил-хөңнүн хандыр угаап бодап, хүлээп, үнелеп чоруурунга өөредип болур. Мөңге эргилиишкинде амыдыралдың оду хып, кажан-даа өшпес, эң-не кол чүүл, шылгараңгай шүлүкчү М. Доржунуң сөстери-биле, «Өзер назын кежик-чолдуг, келир өйлүг, /Өлүм-биле ынакшылды деңневеңер. /Өрү дээрде хүн дег мөңге ынакшыл-даа /Өлүмге удур херелин төп, чайынналзын!».
Людмила МИЖИТ, филология эртемнериниң кандидады.
“Шын” №89 2024 чылдың ноябрь 20