Манчы Кыдат империяның составынга Тыва кирип чораан шагда Бии-Хем Даа-Ван кожуун административтиг девискээр турган. Маады биле Чооду ийи сумуларлыг Даа-Ван кожууннуң ара-албаты чону Бии-Хемде Ус, Өөк, Баян-Кол, Черби, Таспы, Таңды сынның эдээнде Шивээлиг-Хем, Хараалыг-Хем, Арысканныг-Хем, Хөл-Өөжү ынчаар көжүп чурттап чорааннар.
Тывага Октябрь революциязы тиилеп, Тыва Арат Республика тургустунарга, Маады кожуун тургустунган, 1923 чылда Өөк кожуун кылдыр эде адаан. Тыва Арат Республиканың Сайыттар Чөвүлелиниң 1932 чылдың июль айның 16-да доктаалы-биле Бии-Хем кожуун деп адаан. Ынчангаш Бии-Хем кожууннуң тургустунган хүнүн 1932 чылдың июль 16 кылдыр албан ёзузу-биле хүлээп алган. 2022 чылда Бии-Хем кожууннуң 90 чыл оюн ооң хөй омак-сөөк чурттакчы чону демдеглеп эрттирип турар.
Туран хоорай, Хадың, Тарлаг, Аржаан, Өөк, Суш, Сесерлиг, Хүт, Севи, Шивилиг, Билелиг, Найырал сумулардан аңгыда, Бии-Хем кожууннуң девискээринге совет үеде Кызыл хоорайның чоогунда Вавилин ээтпээ, Баян-Кол, Ээрбек, Черби, Кара-Хаак сумулар база хамааржып турган. Кожууннуң төвү Туран хоорай кылдыр доктааткан. Бии-Хем кожууннуң күүсекчи комитединиң даргазынга эң-не баштай Баян-Кол чурттуг БайКара Чырандаевич Сарыг-оол томуйлаткан.
Агаар-бойдузу чараш, тараа тарып өстүреринге таарымчалыг, тайга-сыннарында аң-мең, кат-чимис эңдерик, бай-байлак Бии-Хем Россиядан көжүп келген орус тараачыннарның база чурту апарган. Тывага баштайгы орус сууржугаштар Бии-Хемниң девискээринге туттунган. Оларның элээн улуглары Туран биле Өөк суурлар.
Иннокентий – Экээндей
Тыва улустуң хамаарышпас чоруунуң талалакчызы, Тыва Арат Республиканың тургузукчуларының бирээзи Иннокентий Сафьяновтуң адазы Георгий Павлович Бии-Хемниң девискээринге турумчуп чурттаар, бажың-балгат тудар, ажыл-агый чорудар эргени 1885 чылда Даа-Ван кожууннуң чагыргазындан алган. Георгий Павлович Сафьянов боду, ооң ук-салгалы Тываның экономиктиг болгаш ниитилел-политиктиг сайзыралынга үлүүн киирген.
Иннокентий Георгиевич Сафьянов элээди оол хар-назынындан тывалар аразынга чурттап, ажылдап, олар-биле эп-найыралдыг болгаш, тыва улустуң үзел-бодалын ындындан-на билир чораан. Ынчангаш тыва улус хамаарышпас күрүнелиг болур идеяның изиг талалакчызы апарган. Тываларның эрге-ажыын камгалаан политиктиг ажыл-чорудулгазы дээш хаанныг Россияның эрге-чагыргазы ону Урянхай крайдан каш-даа катап үндүр шөлээн. Октябрь революциязы Россияга хып үнерге, Иннокентий Сафьянов чуртунче чанып келгеш, Тыва Арат Республиканы тургузарынга идепкейлиг киришкен. Совет үеде тыва күрүнениң политиктиг эрге-ажыктарын российжи – моол – тыва деңнелге шудургу камгалааны дээш Иннокентий Сафьяновту ооң өскен чурту Тывадан совет эрге-чагырга шөлүп үндүргеш, дедир чанып кээр эргезин казаан, ооң ат-алдарын хоругдаан. Тываның маадырлыг оолдарының бирээзи Иннокентий Сафьяновту тыва улус кажан-даа утпаан, ооң тыважаан Экээндей деп ады, тываларга чедирген ачы-буянының дугайында мырыңай тоолчургу апарган чугаалары салгалдан салгалче дамчып чораан. Ооң дугайында солун-сеткүүлдерде хөй бижээн. Иннокентий Сафьяновтуң тураскаалдарын Тыва Республиканың төвү Кызыл хоорайда Орус культура төвүнүң мурнунда, Бии-Хем кожууннуң Туран хоорайда тургускан. Иннокентий Сафьяновтуң ады Бии-Хем кожууннуң, Тываның төөгүзүнче балалбас кылдыр киир бижиттинген.
Үжүк-бижик
Бии-Хем кожуунга баштайгы орус школа, эмнелге, хүрээ ажыттынган. Маады кожууннуң чагырыкчызы Маады Лопсан-Осур ноян, эртем-билигниң ужур-дузазын медереп билир кижи болгаш, бодунуң оглу Шываан-Көктү Туранның орус школазынче өөредип киирген.
Тыва Арат Республика үезинде Бии-Хем кожуунга чурттакчы чонну үжүк-бижикке өөредир ажыл дыка идепкейлиг чоруп турган. Бии-Хемниң чурттакчыларының 90 хуузу номчуп, бижип билир апарган. Үжүк-бижик билир чорукка бедик чедиишкиннери дээш Бии-Хем кожуун Республика ордени-биле 1940 чылда шаңнаткан. Туранга ажыттынган 2 дугаар тыва школаның директору Манзырыкчы Танзыновна Тонгакка база Республика орденин тывыскан. “Орденниг Бии-Хем кожуун” деп чугаа ынчан тыптып келген.
Дайын үезинде
1941 чылда немец фашист Германия Совет Эвилелинче хенертен халдаан. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Бии-Хемниң орус, тыва болгаш өске-даа нация чурттакчы чону чүгле аар бергелерниң эвес, а быжыг эп-найыралдың шылгалдазын эрткен.
Орус өг-бүлелерниң дайылдажып шыдаар эр кижилери бөлүк-бөлүү-биле фронтуже чоруй барганнар. Бии-Хем чурттуг тыва танкистер Биче-оол Маспык-оолович Байкара, Михаил Мыртынович Кызыл-Тас 1943 чылдың май 20-де дайынче аъттаныпканнар. Ол-ла чылдың сентябрь 1-де фронтуже чоруткан 206 аъттыг шериглерниң аразынга Бии-Хем кожуундан 20 эки турачылар бар.
Бии-хемчилер Кызыл Шеригже чылыг алгы тоннар, хол хаптары, кидис идиктер дээш өске-даа хеп аймаан дуза кылдыр чоруткан. Совет Армияга самолеттар тудуп бээри-биле 10 муң акшаны чыырынче Бии-Хемниң херээжен чонун Ооржак Севил кыйгыргаш, боду 1000 акшаны салган. Ооң кыйгырыын Лукерья Щенова деткип, “Бистиң адаларывыс, оолдарывыс дайындан дириг чанып келзин дээш, тиилелгеге бодум үлүүмнү киирип, 1000 акшаны салдым” деп чугаалаан. Бии-Хемниң херээжен чону 10 муң акшаны чыггаш, самолеттар тударынга киириштирген. Фронтуга хөй дузаны чедиргени дээш, Бии-Хемниң элээн хөй араттарынга күрүне шаңналдарын тывыскан. Оларның аразында Демчи Намдакович Оюн (сенатор Дина Оюннуң кырган-ачазы) Күш-ажылчы Кызыл тук ордени, Байкара Кашпык- оолович Онгек Кызыл Сылдыс ордени, Аван-оол Чамбалаевич Оюн, Болдуш Тюлюш, Оюн Карашпаевич Сотпуй-оол Республика ордени-биле шаңнатканнар.
Тайбың үеде
Күш-ажылчы ажыл-херектерге база бии-хемчилер шылгарап үнгеннер. 1949 чылда “Кочетов” колхозтуң аныяк тараажызы Маады Анандыевич Парынмаага дүжүт ажаалдазынга бедик чедиишкиннери дээш, Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты тывыскан. Ленин орденниг “Кызыл тараачы” колхозка хөй чылдар дургузунда ажылдааны, ажыл-агыйны билдилиг удуртуп келгени, колхозтуң шылгараңгай чедиишкиннери дээш Петр Васильевич Астафьев база Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры ат-биле шаңнаткан.
Совет күрүнениң эң бедик шаңналы Ленин ордени-биле Бии-Хем кожууннуң 19 ажыл-ишчилери шаңнаткан. Оларның аразында малчыннар Байыр Миндрияевич Барилдии, Биче-оол Шожаевич Ховалыг, Кызыл-оол Коңзуруңмаевич Сарыг-оол, Михаил Багай-оолович Сарыг-оол, Маады Аганакович Сюрюн, саанчылар Домна Родионовна Завьялова, Пульхерия Евстигнеевна Фунтикова, механизаторлар Виктор Григорьевич Сиваев, Николай Иванович Овчаров, Василий Седипенович Кечил-оол, башкылар Николай Иванович Орлов, Нина Васильевна Селина дээш удуртукчу ажылдарга ажылдап чораан хоочуннар бар.
Күрүнениң шаңналдары-биле күш-ажылы демдеглеттинген ишчилерниң, оларның-биле кады ажылдап чораан хоочуннарның кызымак күш-ажылының ачызында Бии-Хем хөгжээн. 1980 чылдарның ортаа үезинде кожууннуң малының саны 1 миллион чоокшулап, одар-белчиир чедишпестей берген чылдагаан-биле ынчангы Бии-Хем районга малдың баш санын өйлеп азырап өстүрер ужурга таварышкан.
Бии-Хем – Тываның хөгжүлдезинге көскү үлүүн киирген ат-сураглыг кижилерниң чурту. Бүгү делегейге билдингир бичии чурукчу Надежда Рушеваның авазы, тыва балеттиң баштайгы артистериниң бирээзи Наталья Дойдаловна Ажыкмаа-Рушева, Тываның улустуң чурукчузу Иван Чамзоевич Салчак, Тываның улустуң эмчизи Валерий Николаевич Ширипей дээш өскелерниң-даа улуг амыдырал-чуртталгаже, ажыл-херектерже оруу Бии-Хемден кокпаланып үнген.
Оларның ажыл-херээн Бии-Хемниң чонунуң амгы салгалы төлептии-биле уламчылап чоруур
Сайзыра-ла, Бии-Хем!
Ольга Дамчай,
(ачазы М.К. Дамчайның архивин ажыглаан).
