Александр Даржай
(Төнчүзү. Эгези №48, 50 "Шында")
— Эпчок, чүгле көстүп кааш чоруптарга, чон та чүү деп бодаар. Чем манаптар ыйнаан. Концерт көөр-дүр — деп, архитектор Монгуш Оюн-оол чугаалаан.
— Оюн-оол, ажырбас. Изиг ханны хүннүң чип турар эвес сен! Таптыг аштанып-чемненип алыр-дыр. Хүнзедир совхозтар кезип хүнзээн кижи мен. Аас ишти шуут кургаан. Барып шайлап алыр-дыр, Мартый-оол Сатович, машиналарже олурар-дыр. Командылап ор — деп, райком секретары Сат Эзир-оол шиитпирлиг чугаалаан. — Үргүлчү ужуражып чугаалажып турар эвес бис, оолдар.
Даргалар чаданы куду бадып чыдырда, Отчугаш Маскалдайның холундан алган. Маскалдай хая көрнүп келген.
— Экии, Маска!
— Экии! Сен база мында сен бе? Кайда доктаадың?
— Силерниинде.
— Ынчаарга бажыңга манап олур. Бис саадавас бис. Баштай даргаларны шайладыптаал. Буруудатпайн көрем — деп, Маскалдай буруузунган чүве дег, Отчугаштың эктин часкай каапкаш, машиналарже олуруп турган даргаларның. соонче шошкупкан. — Аңаа тур. Мартый-оол Сатовичиге чугаалап көрейн. Мана.
Отчугаш эргин кырынга бичии оолдар аразынга туруп калган. Машиналарның карактары чырыш дигилээн соонда, шимчеп чоруп каан. Отчугаш бир удаа оларның уунче дап берген. Машиналар суурну өрү чоктап каан. Отчугаш кудумчуну өрү шимчеп бар чыткан оттарже
кайгап тура, чушкуузун дырбангаш, Маскалдайның бажыңынче базыпкан.
Дүү-Дарый угбай удуваан болган. Ол хураган кежи ууштап олурган. Тудуп олурган кежин сандай кырынга салып кааш, кырган стол кырында аъш-чемин делгей салыпкан.
— Хуралыңар доосту берди бе, От?
— Ийе, угбай.
— Олуруп чемненип көрем че. Шай изиг чүве — дээш, Дүү-Дарый угбай аякка шай куткаш, Отчугашче сунган.— Маскалдай суглар кайда барды?
— Эзир-оол дарга суглар-биле суур бажынче кактылар. Ынаар бир бажыңда аъш-чем белеткедип каан хевирлиг болдулар.
— Сен чоп чыдып калганың ол? Кады-ла ойнап өстүңер чоп! Чаңгыс класс эвес улус силер бе?
— Мен багай кижи... Ча-а, чанып олурар-дыр ийин. Четтирдим. Шайлаан, угбай! — деп, Отчугаш чоруур деп барган.
— Дүн караңгызында кайнаар баар сен! Оода чер чырып кээрге, чорут моң, От. Орта-даа чем чивейн, четтирдим деп чүңүл!
— Ажырбас, угбай. Удавас ай үнүп келир. Аалда демги кижи чааскаан.
— Аттыг оол-дур сен, аа!—дээш, кадай Отчугаштың эккелген арагазын савазы-биле стол адаандан уштуп эккелген.— Че, иелээ хөөрежиил. Даргаларны канчаар сен ону.
Дүү-Дарый угбай ийи стаканга араганы куда каапкан. Ыыт-дааш чок ижипкеннер.
— Даргаларда-даа буруу чок ийин. Оларның чанынче чоокшулавадым. Чүгле Маскалдай-биле каш сөс солушкан бо-ла-дыр. Эш-өөр-биле хөөрешкен болза, эки-ле чүве ийин. Чөгенчиг кижи-дир мен ийин. Өде-чара эвес — деп, Отчугаш чөгенип чугаалаан.
— Маскалдай кандаай кижил? Эжин-даа ап албас!
— Маскалдай Мартый-оолдан айтырыптайн дээш халаан чүве. Оозу ынатпааны ол ыйнаан. Мен аъш-чемни канчаар ийик мен. Эш-өөрнүң сөзүн дыңнаар чүвени — деп, Отчугаш хомудап чугаалаан.
Аш ижинге ишкен арага башче үнүп эгелээн. Кадай база бирээни куткан. Отчугаш ортуже ишкеш, салып каан.
— Даң баштап чана бээр-дир ай. Маскалдай манап ор дээн болгай. Чоруй баарга, ажынар ол. Мен кезек чыдыптайн аа, угбай.
— Диван кырындан чыдывыт. Ында чоорган, сыртык бар чүве. Дем-не сен келбээниңде белеткеп салып каан кижи мен, От. Дыштанып чыдывыт харын. Ойт, чоп мырыңай ишпээн сен, оглум — деп, Дүү-Дарый чугаалаан.
— Ажырбас, угбай. Харын боттарыңар ижип көрүңер.
— Ол чүү дээриң ол. Чааскаан канчап ижип орар чүвел. Аасче-даа ажар чүве бе, ооң. Маскалдай кайын саадаар. Кенним уругну көрдүң бе?
— Ол башкыны эскербедим. Чаа, угбай, мен чыдыптайн — дээш, Отчугаш иштики өрээлче кире берген...
Отчугаш улус чугаазындан оттуп келген. Карактарын ажыдып, чоткулай туткулааш, ай чырыынга чырып келген өрээл иштин көргүлээн. Маскалдай чедип келген болган.
— Эжиң чоп кааптар кижи сен? Доо орандан аъттыг албан-биле чоруп олурган кижини — дээн, Дүү-Дарый угбайның оглун чемелээн үнү дыңналган.
— Ооң чедип кээрин кым билген чүвел. Даргаларга белеткеп каан чүве-дир ийин. Чалатпаан кижини ынаар эдертип чедире бээр эвес. Эпчок-ла болгай. Оон ыңай чүү-даа тургай. Даргалар чүнү-даа чугаалашкай — деп, Маскалдай аштылган.
— Чүнү чугаалажыр силер! Эът-чем чип, арага-ла ижер силер ыйнаан.
— Эзиртир арага ижип турар улус чок чүве-дир. Отчугаштың аксы-мурну аайлыг ийикпе. Хөөремии кончуг ышкажык. Бажынче арага үнер дораан-на, улус-даа чугаалаштырбас, ырлап-шоорлап-ла эгелээр. Улуг даргалар бар чүве-дир деп бодаар эвес.
— Улуг даргалар апардывыс деп бо силер бе. Катканыңар-ла бажы. Ырлап-дааттарга чүзү канчап баар. Ында багай чүве чүл. Эжиңер-ле-дир, силерден дорайтаан чүвези чок. Мурнакчы малчын кижи-дир. Кыш-чай чок мал соондан ыравас. Орденге киирген бис деп олурдуң. Ам багай апарганы ол бе! — деп, Дүү-Дарый угбай кончуттунган.
— Па! Эзирик кижи сен бе, авай? Канчап чалчыттына бердиң! Даштын даргалар манай берди. Холодильникте тыва арага бар чүве. Суп бергеш келийн. Даарта улуг-хүнде аалынга Эзир-оол ишсин. Чечек-даа сонуургаар ыйнаан—дээш, Маскалдай холодильник ажыткан. — Мону Отчугаш эккелди бе?
— Ийе. Ол кандаай оолдарыл, бажыңче кирбес. Шагда багай чадыр амыратпас чүвелер эвейикпе. Бо канчап барганнары ол. Киир сывыргылап эккээйн— дээш, Дүү-Дарый үне халып чыдырда, Маскалдай орукту дуй турган. — Ыңай тур. Машинага олурган херээ чүл. Чолаачы-даа болза, дыштанзын.
— Ынавас-тыр ийин, авай.
— Ынавас деп чүвени көргүзүп бергей мен аан!— дээш, кадай үне берген, ооң соондан Маскалдай база үне берген. Отчугаш дүвү-далаш тура халаан. Хевин дүргени кончуг кеттине каапкан. Чылбыртып үнүп чыдырда, даштын херим эжии кыжыраан. Дедир бажыңче кирер дээрге, эжик база-ла ырак апарган, веранда азыында ыяш доскаарны эскере тыртып кааш, ооң артынга барып олурупкан.
— Силер хей черге дүвүрээр-дир силер ийин, угбай. Үш дүн ортузунда — деп, Эзир-оол Дондупович чугааланып кирип олурган.
— Дүвүрээр чүү боор, оолдарым. Өгде Отчугаш база келген. Амыраар ол.
— Кай, Отчугаш мында бе! Солун-дур оо, ооң дугайында очерк бижиир сагыштыг кижи мен. Эки болгандыр харын — деп, Очурчап чугаалаан.
Даргалар бажыңче сөктүп кире берген. Отчугаш мырыңай эпчок байдалга таварышкан. «Чаштып ол чүмүл! Чаш уруг дег могаттынып алган. Мени чоктап кааш, Дүү-Дарый угбай дилээр-ле болгай» – деп чыдырда, бажың эжии катап ажыттынган соонда, Маскалдайның авазы үнүп келген. Ол веранда эжиин чырта ажыткаш, бажын дашкаар ушта сунуп алгаш, алгырган:
— Отчугаш! Кайда сен?
Отчугаш ылым-чылым-на барган. Тыныжын безин тыртыныпкан. Маскалдайның авазы кезек дыңнаалап тургаш, дедир кире берген. Отчугаш чаштып олурган черинден тургаш, бут баштап, дашкаар үне берген. Сери адаанда аъдының чанынга кылаштап чедип келген. Доруг ээзин танып, бажын савап, челин силгий каапкан. Отчугаш аъдының мойнундан туттунуп алгаш, бир холу-биле ооң ооргазын суйбап эргелеткилээн. Үш-танывазы улустар аразында келген ышкаш сагындырып келгениниң соонда, аңаа чалгааранчыг, кударанчыг кыннып келген. Артында-ла баар адаа ажыш кылынган. «Ол канчаарым ол! Херек-даа кылып каан чүве дег. Чаштып! Черле ындыг-ла болгай мен. Кезээде херт-сарт. Боданмайн чүве кылыр. Кончуг-даа кижи-дир мен ийин. Өөдежок!»– деп, Отчугаш бодун чектээн. Ынчаарга-даа аңаа дөмей-ле чиик эвес болган, ындында-ла кудараан сеткил дээрниң ужу-кызыгаар чок карарып бүргээри дег, улам-дам дүндүйүп, угаан-медерелге шуут-ла чырыткылыг чүве арттырбайн караңгылааш турупкан. «Бээр чүге-ле келдим! Чүге келдим! Амыр-дыш аалым- га олурбас мен бе! Өмчүрге чүнү чугаалап чедер мен»— деп, Отчугаш иштинде сарынналган.
— Отчугаш, кайда сен, аал?— деп, Маскалдайның үнү дыңналган.
Отчугаш харыы бербээн. Ону бир-ле кижи бажындан будунга чедир чанагаштап каапкан ышкаш сагындырган. Чүзү-даа чок кылдыр үптеттирип алган чүве-биле дөмей, сеткил-сагыжында база-ла чүве чок, шуут куруг, соңга-хаалгазы ойбак-дежик оңгайтыр каапкан, хос ээн бажың-биле дөмей-ле.
Ол бажың эжиинче көрген. Шимээн чок болган. Аъдын эзертээш, Отчугаш кудумчуже дашкаар чедип үндүре берген. Хем кыдыындан баян, аныяктарның ырлашкан үнү дыңналган. Хөглүг аялга ооң сеткилинге, кидирээш демир дырбааны дег, анчыы кончуг, кыжыраң болган. А Отчугаштың клазы чаңгыс черге чыылбаан.
Отчугаш аъдының узун-дынындан чеднп алгаш, суурну кежир кылаштаан. Кыдыкы кудумчуну эртип, ажык шөлче үнүп келгеш, ам-на эзер кырынга олура каапкан. Хонук хонуу-биле өрээл иштинге бузурнугуп олурганының соонда, дашкаар арыг агаар тынып үнүп келири ышкаш, ажыкче үнүп кээрге, аңаа делгем, хостуг, шөлээни аажок апарган. Отчугаш дүнекиниң арыг, оът-сиген чыды холумактыг агаарын хөрек долдур киир тынгылаан. Ол аъдының дынын тырта, доктаадыпкан.
«Бээр чүге кел чытканым ол? Доо орандан сени хей черге шаптым көрем, Доруг» — деп чугаалаттынып, аъдының мойнун часкагылаан, Доруг «ажырбас» дээнзиг чүгенин шыңгырадыр бажын силгип каан. Отчугашка дөмей-ле кударанчыг, артында-ла дидиренчиг кыннып келген. Ол бодун бодаарга, бир-ле улуг когаралга таварышкан чүве дег болган. Сеткил-сагышка өөрүп хөглээр хире чүү-даа чок кыннып кээрге, Отчугаш аъдын тепсени каапкан.
Доруг ай чырыының адаа-биле тейлер аразынче дыйлайып чоруп каан оруктап челип ыңай болган. Отчугаш хая көрүнген. Суурнуң бажыңнары ынаар шынаа дүвүнде карарып чыдып калган. Ол кежээ Отчугаш-биле чүү болганын кым-даа билбес. Чүгле сагынгыр, мерген Дүү-Дарый угбай-ла Маскалдайны коңгалап арткан боордан башка, Эзир-оол, Мартый-оол, Оюн-оол-даа чүнү-даа билбес. Отчугашка ол дүне дидиренчиг, кударанчыг, чааскаанзыргай кылынган боордан башка чүү- даа болбаан. Чүгле ол. Оон ыңай чүү-даа эвес.9Оценили 9 человекПоказать список поделившихся
"Шын" №52 2024 чылдың июдль 13