Отчугаш

Александр ДАРЖАЙ

Шөлде чаттыла берген хоюн Отчугаш тей кырындан барааннап каап олурган. Долгандыр-ла ногаан чүве. Ол чарыкта ногаан тараа шөлүнүң ортузу-биле доозунун бурулатпышаан, машина өрү алзы тутсуп бар чыткан. Даглар ыржым-на чүве. Чиге бурунгаар, мурнуу чүкте Ногаан-Хөл бажының тайгаларының баштарында сөөлгү харлар агара берген чыткылаан. «Удавас хойну кыргыдып алгаш, Адыр-Бажы сериин чайлаг кайы сен дээш тутсуп олурар. Ооң соонда чүү боор! Чүү боор деп чүм боор?! Сиген кезилдези эгелээр. Он беш тонна сигенни бодум хуумда белеткеп алыр мен деп хүлээнген болгай мен. Ол-даа чайлыг. Харын бо кижи канчап чиигеп алыр кижи ийик. Дун оглувус Айдашты божуурда, аажок бергедешпежикпе. Артында-ла аъш-чем холуур, а арып-доруп баксыраары-ла кончуг кижи-дир ийин. Че, чаяанныг чүве ажырбас оң» кылдыр, Отчугаш ажыл-агыйын, алган кадайы Өмчүрнүң дугайында бодап олура, костюмунуң карманындан таакпы хавын ушту берген
Бир аай кылдыр дүрүп каан солуннуң азыын ора соп алган. Отчугаш кээшпе ораарының бетинде ында үзүк-чазык домактарны номчуур чаңчылдыг кижи. Бо удаада база-ла номчуй берген: «Ногаан-Хөл ортумак школазының... июль 3-те кежээ 7 шакта чалап тур». Улуг ажыдыышкын кылган чүве дег, Отчугаштың карактары артында-ла чырыткылаш дээн. Чүрээ үзүктелип, ажылдаар машина мотору дег, бирде дүргедеп, бирде оожум соп каап турган, нарын тургузуглуг, хөй кылдыныглыг бодалга бодаан өөреникчи дег, Отчугаш сагыш-сеткилин ол долу эвес домакче угландырып, ooң баажызын тывар дээш, бүгү-ле күжүн, бодалын салыпкан. Ийе, ийе, мындаа чаа зоотехник Биченек Ногаан-Хөл школазының ортумак школа апарганындан бээр чээрби беш чыл оюн демдеглээр деп турарын чугаалап олурбажык бе! Ол-ол, бүгү чылдарның доозукчуларын чалаан болбазыкпе.

Хойнуң бажы оранчок шөйлүп чоруй барган, буга шазын эрткеш, тараа шөлүнче кирер чыгай берген. Отчугаш меңнээн чүве дег туп-тура халааш, тей баарында кастап каан аъдынче салып бадып каан. Маңнап бадып олура, иштинде химиренип: «Кижиге таптыг чазаг-даа айтып бербестер, бо-дур, чай кадында өскээр алаага бээрге-ле, кижиниң оозун билген чүве дег, бо кончуг чүвелер баштарын баш тыртып келген тараалар кайы сен дээш угландыра бээр. Ооң соонда малга тараа шөлү бастырган сен дээш доора-узун дургаар бар шаанче хемчээп туруп бээр. Чок, келир чазын маңаа черле хонмас мен»— деп ыдып олурган.

Доругнуң кастаан чежип октапкаш, Отчугаш ол-бо тепсенмишаан, хоюнуң соондан челзипкен. Хоюнуң бажын ээлдир дозуп алгаш, алаак кыдыы шала хөлегелиг шыкче ай деп киире берген. Хоюн шыкка бөле ай деп кааш, Отчугаш өөнге тутсуп келген, баглааштан дүшкен дораан өөнче кире халаан. Өмчүр орун кырында чыткан. Отчугаш суугу баарында хөнектен аякка соок шайны тын тынмайн ижипкеш, кадайының баарынга олуруп алган.

— Бөгүн үштүң хүнү ийик бе, Өмчүр?

– Ийе, канчаарың ол?

Отчугаш тей кырынга таакпы ораар дээш, ора соп алган солун азыын аңаа көргүзүп, номчуй берген:

— «Ногаан-Хөл ортумак школазының... июль 3-те кежээ 7 шакта чалап тур». Мындаа зоотехник Биченек чүү деп олуржук?

— Та. Чүү дээн кижи чүвел?

– Угааның таан кончуг ийин. Ногаан-Хөл школазының чээрби беш чылы болур. Аңаа доозукчулар ужуражылгазы болур деп олурбажыкпе.

— Оон чүү болганыл, ынчаш? Ынаар сиилеңнедириң ол бе? Хойну кым көөр чүвел?

— Чигир-оол бар ышкажыл. Чаңгыс катап болур чүве ышкажыл, эш. Ол-бо черден эш-өөр база келир. Оларның-биле үргүлчү көржүп турар харыым бар-дыр бе? Үргүлчү-ле бо ышкажыл, хой соондан чортуп билир. Черле чорудуп көр.

— Чүнүң-биле чоруур сен?

— А Доруг канчап барган. Чээрби беш километр черде чүнүң ыраал. Ол-ла кежээ тутсуп үнүп келир мен.

— Ынчаар-ла болган-дыр сен. Хөлүн эрттир эзирип алгаш, аът-хөлден чайылдың моң.

— Эзирип деп чүзү кижи боор. Хурал-ла болур ыйнаан. Концерт-ле үндүрерлер ыйнаан. Харын он-чээрби чыл иштинде көрүшпээн эш-өөр ийи-бир көдүрери база албан-на чүве ыйнаан. Күжүр ашааң хүлге кайын боражыр ийик мен, күжүр Доруг кайын күстүге дүжер. Ажырбас оң, кадай — деп, Отчугаш хөглүг чугаалаан.

Өмчүр орундан туруп олуруп алган. Ооң арнынга хүлүмзүрүг, эртенги хүннүң хараачадан бакылап кээри ышкаш чырыткылаш дээн. Оон ол кончуг аяар орунга база катап чыдып алгаш, өрү алзы көрнүп, ашаанче бажын ээлдирип, эргелелдиг көрнү берген:

— От, а От!

— А-а?

— Дыңна даан. Бо чүвениң мээң быктымны ол-бо иткилеп, шимчеп чыдарын — дээш, Өмчүр карактары чайынналып чугаалаан.— Ой, бо кырлаш диди. Ачамның чорук чорууру ол-дур аа деп чыдары ол-дур.
Көрдүң бе? Аът-хөлден чайылдың. Чүрээң хөөрей бергенде, дагны-даа чүктептер, далайны-даа сыскап ижиптер кижи болгай сен. Дүне чоруй бербе, даң баштап чедип кээр сен. Дүн караңгызында чүү-даа болуп болгай.

— Ынчаар мен, даң бажы шара-хере, даш бажы сарыг-шокар турда, изиг хойнуңче чылбыртып кирип кээр мен.

— Ылчыңыңны кажан соксадыр кижи боор сен? Арыг идик-хевиң кедип ал. Ындыкы аптара иштинде чүве.
Отчугаш аптарадан кара костюм-чүвүрүн, ак хөйлеңин уштуп алган.

— Галстук багланмас кижи сен бе?—деп, Өмчүр айтырган.

— Галстукту канчаар, дарга-бошка кижи эвес. Ак хөйлеңни-даа канчаар. Демги хүрең хөйлең кайда чоор, Өмчүр?

— Кайда деп чүңүл? Ында-ла ыйнаан... Бо кижи чок болза, та канчап чоруур ашак бо — деп, каттырып-каттырып уламчылаан.— Хевиниң кайда чыдарын безин билбес — дээш, Өмчүр орундан тургаш, аптара чиңчерлеп чыткан Отчугаштың чанынга кылаштап чеде бергеш, ооң холун аяар чайлады идипкен.

Өмчүр аптарадан хүрең хөйлеңни уштуп турар аразында, Отчугаш ширтек кырынга олура каапкаш, идик-хевин уштуна берген. Эътте чүгле чаңгыс көлдегер кара трусылыг олурда, кожазы аалдың херээжен ээзи Борбак-Кара угбай кирип келген. Кадай барык-ла эвеген чанагаш Отчугашты көре тыртып кааш, белиңнеп үнген:

— Ой, шалдаң сен бе, эр!

— Шалдаң-шалдаң, угбай!— деп, Отчугаш баштактанган.
Борбак-Кара угбай дедир эжикче дап берип чыткан.

— Үнме-үнме, угбай. Охалаай. Шак ынчалдыр хая көрнүп алгаш тур. Мен саадавас мен — дээш, Отчугаш чүвүрүн дүргени кончуг кеде каапкан.— Чаа, ам ажыр- бас. Бээр дөрже эртип келиңер.

(Уланчылыг).