Моол төрел аймактарны чаңгыс черге мөөңнеп, олардан улуг күрүнени тургузуп тура, Темучин (келир өйгү Чиңгис-Хаан) бо улуг үүле-херекти бүдүреринге боду ышкаш пассионарийлерге даянган. Лев Гумилевтиң төөгү эртемнеринче нептередип кииргени “пассионарность”, “пассионарий” деп сөстүң утказын тыважыдар болза, мынчаар дыңналыр: “олут орбас, чыдын чытпас, энергия-күжү эриин ажыр чалгып чоруур, соругдаанын черле салып өлбес, херек апарза, ол дээш амы-тынындан чарлырындан кортпас, окпан-чикпен, эрес-шоваа, кайгал” кижини ынча дээр. “Пассионарий” деп сөстү чаңгыс “кайгал” деп тыва сөс-биле солуп болгу дег. Харалаан, совет үе-чадада ооң ёзулуг ужур-утказын эмин эрттир бужартадып, чуду-каралап каапканы кончуг, ам кээп ол бир-ле ооржу, дээрбедекчи, үптекчи кижи кылдыр сагындырар апарган. Байдал амдыгаа чедир дээредевээн. Кара сөстеп чугаалаарга, кайгал дээрге эрес-шоваа, тудунгур-кавынгыр, дидими, тенээ иштинден иттире теп чоруур, экииргек, дузааргак кижини ынча дээр. Ховунуң, шынааның, даглыг черниң “робин гуду”, байларның “чазаа”-дыр дээр болза, уткага шала чоок, кулакка тааланчыг дыңналыры чугаажок.
Чогум пассиона́рий деп сөс “passionner” деп француз сөстен укталган — «сорунзалаар, өөскүдер, хандыкшылды хөрлээледир» дээн утканы илередип турар. Даштыкы хүрээлелден энергия-күштү бот-камгалалга ажыглаары-биле, артыкка шиңгээдип, соруп алыр кижилер-дир ийин. Л. Гумилевтиң бижип турары-биле алырга, «пассионаржы чорук дээрге бир-ле чүүлдү бүдүрүксээн, өскертиксээн кижиниң ишти-хөңнүнден ала-чайгаар дештип үнүп келир хай-чагырга чок иттириг-дир”. Чиңгис-Хаанның өндүр шериг баштыңчыларын – Мухалини, Сүбедейни, Челмени, Чебе-ноянны, Хубилайны, а оон туржук биеэ шагда Темучинниң өңнүү, адаткан акышкызы, “ховунуң сөөлгү демократ нояны”, сөөлүнде ооң өжээти дайзыны апаар Чамуханы пассионарий деп адап болур бис бе? Чугаажок болбайн аан. Ховунуң ёзулуг пассионарийлери, кайгалдары ол-дур.
Бажын кестирген алдан-дургуннар база пассионарийлер-дир. “Эр кижиниң бодалы делегей долгандыр, эшпи кижиниң бодалы өдек дескиндир” деп чугаа бар. Мында кыс чонну дора көрген, базымчалаан бодал-даа чок, анаа-ла ол сөстүң чиңгине утказын эгиткеним ол. Мынчаар алыр чүве болза, алдан-дургуннар база бодунуң угаан-медерелиниң шаа-биле делегейни одурту боданып, базындырган чонун эки амыдыралче дөгүдүп каар орукту дилеп, чаартылгалар, өскерлиишкиннер, хөгжүлде күзеп чораан демиселчи кижилер-дир. Ёзулуг пассионарийлер ышкажыл.
Сөөлүнде барып, алдан-дургуннарның сүлде-сүзүүн бедидип, тугун көдүрген, оларның эрес-дидимин, маадырлыг чоруун салгап, Ада-чурттуң Улуг дайынынга амы-тынын артынга каггаш, немец-фашист дайзын-биле ачыр-дачыр тудушкан эки турачыларывыс – капитан Түлүш Кечил-оол, лейтенант Байыскылаң, Сат Бүрзекей болгаш өскелер-даа дөгерези пассионарийлер-дир.
84 чыл бурунгаар-ла алдарлыг өгбелеривистиң хосташканы украин хоорай, суурларда амгы үеде тускай шериг операциязын чорудуп турар аныяк тыва оолдарывыс база пассионарийлер-дир. Олар база украин черни бандеражылардан, неонацистерден арыглажып, ук чуртка эп-тайбыңны күзеп чоруурлар. Ада-чурттуң Улуг дайынында украин чоннуң хосталгазы дээш ханывыс төп, амы-тынывыс берип чордувус, ам база төөгү катаптап тур. Чүү деп чүү дээр, “үүледен эртпес” деп чүве ол-дур ийин. Пассионарийлер делгерезин!
📢Сүлде-сүзүүвүс кайдал?
Ам хей-аъдывысты, сүлде-сүзүүвүстү көдүрүп чоруур кандыг сагыызынныг бис? Эрткен төөгүлүг үевис-биле, боттуң маадырлары-биле чоргаарланып болур-ла-дыр бис харын. Сүбедей, Челме, Урянхатай, адак дизе, маадырлыг эки турачыларывыс, алдан-маадырлар, Шойгу маадырывыс. Үе-шагның аайы-биле чоргаарланыпкы дег маадырларывыс-ла хөй. Кыдат дарлалдан бисти хостаан Хомду дайынының маадырларын канчап уттур бис.
Ынчалзажок, мен бодаарымга, чонну чаңгыс аай эвилелдештирипки дег чалгынныг идея, күш, сагыызын бисте чок хире. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде фронтуже аъттанып турар эки турачыларны, бүгү Тываның чонун сорук киирери-биле алдан-маадырларны өндүржүдүп, оларны бедик тура-соруктуң, сүлде-сүзүктүң тугу кылып, мурнувуска туткан болгай бис. Ындыг идеяны ТАРЭ ТК-ның секретары Бадра Иргит саналдаан деп турар. Ооң чашкан үрезини дүжүткүр хөрзүнге кээп дүжүп, өзүп мандыза-мандыза, алдан-маадырлар дугайында хөй санныг чогаалдар тывылган, ыдыктыг дайын дугайында орус-тыва патриотчу ырылар, чогаалдар бодараан. Эртинелер одуруунче кирген чогаалдарын тыва чогаалчылар чогум-на бо үе кезиндээнде чогааткан. “Тулчуушкунче” деп ырыны Израилевич ол чылдарда бижээн, барза-барза, ол эки турачыларының ыдык ыры апарган. Кара чаңгыс чурт-шинчилел музейин 1942 чылда алдан-маадырларның ады-биле адаан. Мындыг чижектерни моон-даа ыңай киирип болур. Идеяның күжү деп чүве ол-дур.
Ам байдалывыс шоолуг-ла эвес, мактаныпкы дег чүүлдеривисти салаа базып санап болур. Тура-сорукту көдүрүп, ону хөйге киискидип кээр чогаалдарны композиторларывыс, чогаалчыларывыс, чурукчуларывыс биживейн турар. Аңаа көөрде чарылган-чирилген ынакшылдың дугайында утка-шынар чок ырылар көвүдээн. Шупту бүтпейн барган ынакшылдан өлүр дей бергензиг.
Шажын-чүдүлге эвилелдештирикчи күш дижир, бир кезек өске-хары чоннарның чижээнден ооң ындыызын көрүп чор бис. А бисте, тываларда, ындыг күштүг чүдүлге бар бе ынчаш? XVI чүс чылда Төвүт чуртундан чаларап келген сарыг шажын хам чүдүлгелиг Тывага ёзулуг нептерел ап шыдаваан. Совет үеде репрессияга таварышкан чүдүлге ам-даа “эргиниң артынчызы” болуп, оңгарлып чадап чор. Индияга өөредип алган хуурактарывыс шагда-ла садик назынын эрте берген, чажырып канчаар, оларга улуг ынанып турган бис, бо лама-башкыларның келгени-биле сарыг шажын үндезини-биле тыва черге доктаар деп бодап турдувус. Ооң кадында ол-бо чүдүлгелерже тоо-быдарады маңнажыр чоруктар база көвүдээн. Үндезин өзек, быжыг чөленгииш, күштүг бүзүрел чокта черле ындыг – ыңай-бээр тояашкыннар арбыдаар.
Делегейде Чаа чылды үш удаа уткуп турар улус чүгле тывалар боор ийин оң – Европаның чыл санаашкыны-биле, чөөн чүк улустарының ай календары-биле база тыва улустуң ёзу-чаңчылы-биле. Шагааны – чөөн чүк улустарының ай календары-биле Чаа чылды – безин национал байырлал деп чарлап каан, ону кажан эрттирерин кыдат үндезин-дөстерге даянып алгаш, Камбы-лама эргелелиниң киирген санал-оналынга үндезилеп, ТР-ниң Дээди Хуралы бадылаар. Че харын, ол-даа ындыг-ла ыйнаан.
Чаа чылды канчап үш удаа байырлай бээр апарган болдувус деп чамдыктар айтырары чадавас. Чоннуң бодунуң ужурлары база бар, аңаа дүүштүр алырга, чаа чылды, шаг аагын, тывалар март эгезинде байырлап чораан чүве-дир. Моолдар база. База-ла кыдат календарь езугаар Шагааны февраль эгезинде демдеглеп эрттирип каапканывыста, билдингир ыраажывыс Борбаана Баржайның эгелээшкини-биле бир кезек улус ону тываларның чыл санаашкыны-биле март эгезинде демдеглеп эрттирген болду. Моолдар база ынчанган. Шынап-ла, “Обломовтарның бажыңында хамык чүве тоймаланган”. Күчү-күштүг болгаш хүндүткелдиг шажын-чүдүлге чокта черле ындыг. Кижи бүрүзү бодунуң бажын боду билир апаар. Күзезе, лама-башкыларга ном номчудар, а күзезе, хам хоор.
Мындыг байдалдарда кайыын-чүден пассионарлар бистиң аравыстан тыптып келирил?
Маңаа хамаарыштыр Тываның күүсекчи болгаш хоойлужудулга эрге-чагыргазының, янзы-бүрү деңнелдиң депутаттарының, шажын-чүдүлге төлээлериниң – Камбы-лама эргелелиниң, Хамнар ниитилелиниң, а ол ышкаш тыва интеллигенцияның, культура болгаш уран чүүл ажылдакчыларының база бөдүүн чоннуң үзел-бодалын дыңнаксап турар бис. Мынча хөй улус бир-ле чүвени чугаалап үндүрүп кээр-дир ийин.
Артур ХЕРТЕК.