Өнчүнүң бүгү хевирлериниң көдээ ажыл-агыйларында амгы үеде бар мал-маганны 2025 – 2026 кыжында чидириг чок кыштадып алырынга 217 453 тонна мал чеми херек. Тываның берге агаар-бойдузунуң байдалынга ол хире мал чемин белеткеп алыры белен эвес херек. Бо чайын республиканың девискээриниң чамдыызынга кааңдаашкынныг болганы-биле, оът-сигенниң үнгени арай таарыы. Ынчангаш келир кыжын малга четчир сигенни белеткеп алыры-биле, көдээниң мал ажыл-агыйлыг ишчилери улуг күжениишкинниг ажылдаар апаар.
Кожууннар аайы-биле мал чеминиң белеткелиниң планы мындыг:
Бай-Тайга кожуун – 17 769 тонна;
Барыын-Хемчик кожуун – 22 431 тонна;
Чөөн-Хемчик кожуун – 15 219 тонна;
Каа-Хем кожуун – 15 519 тонна;
Кызыл кожуун – 24 400 тонна;
Мөңгүн-Тайга кожуун – 1 033 тонна;
Өвүр кожуун – 14 225 тонна;
Бии-Хем кожуун – 13 027 тонна;
Сүт-Хөл кожуун – 18 108 тонна;
Таңды кожуун – 19 454 тонна;
Тере-Хөл кожуун – 4 750 тонна;
Тес-Хем кожуун – 9 788 тонна;
Тожу кожуун – 2 796 тонна;
Улуг-Хем кожуун – 11 781 тонна;
Чаа-Хөл кожуун – 5 661 тонна;
Чеди-Хөл кожуун – 7 593 тонна;
Эрзин кожуун – 13 899 тонна.
Мал чеминиң муниципалдыг курлавырын 13 кожуунга тургузарын база планнаан. Ооң хемчээли – 848 тонна. Бо курлавырны, мал кыштаглаашкынынга берге байдалдар келир кыжын тыптып кээрге, ажыглаары көрдүнген.
1. Бай-Тайга кожуун – 40,0 тонна;
2. Барыын-Хемчик ко- жуун – 70,0 тонна;
3. Чөөн-Хемчик кожуун – 100,0 тонна;
4. Каа-Хем кожуун – 100,0 тонна;
5. Кызыл кожуун – 100,0 тонна;
6. Өвүр кожуун – 105,0 тонна;
7. Бии-Хем кожуун – 35,0 тонн;
8. Сүт-Хөл кожуун – 52,0 тонна;
9. Таңды кожуун – 100,0 тонна;
10. Тес-Хем кожуун – 50,0 тонна;
11. Улуг-Хем кожуун – 50,0 тонна;
12. Чеди-Хөл кожуун – 30,0 тонна;
13. Эрзин кожуун – 16,0 тонна.
Мал чеминиң муниципалдыг курлавырын тургузарынга кожууннарның бюджеттеринден 2 024,0 муң рубль акшаны тускайлаан.
Бай-Тайга кожууннуң бюджединден — 100,0 муң рубль;
Чөөн-Хемчиктиң – 100,0 муң рубль;
Каа-Хемниң – 234,0 муң рубль;
Кызыл кожууннуң – 180,0 муң рубль;
Өвүрнүң – 200,0 муң рубль;
Бии-Хемниң – 100,0 муң рубль;
Сүт-Хөлдүң – 350,0 муң рубль;
Таңдының – 290,0 муң рубль;
Тес-Хемниң – 150,0 муң рубль;
Улуг-Хемниң – 100,0 муң рубль;
Чеди-Хөлдүң – 100,0 муң рубль;
Эрзин кожууннуң – 120,0 муң рубль.
2025–2026 чылдарның мал кыштаглаашкынынга мал чеминиң республика курлавырын көдээ ажыл-агый техниказын садып алырынга субсидия алыр ажыл-агыйлар тургузар. Бо субсидияны алырының кол негелдези — мал чемин белеткээри болгаш ону эки шынарлыг кадагалаары. Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Таңды, Тес-Хем, Улуг-Хем, Чаа-Хөл болгаш Чеди-Хөл кожууннарда көдээ ажыл-агый техниказын садып алырынга субсидия алыр ажыл-агыйлар 500 тонна мал чемин белеткеп курлавырлаар ужурлуг. Боттарының хүлээнип алган ажылын күүсеткеннер көдээ ажыл-агый техниказын садып алырынга субсидия акшазын алыр.
Чаъс-чайык элбек чайларда сиген кезилдезин июль айның эгезинде эгелей бээри билдингир болгай. Бо чайын көдээниң ажыл-ишчилери сиген кезилдезинче арай орайтап кирген. Чүге дээрге оът-сигенниң өзүп үнгени дискектен өрү-даа болза (40–60 сантиметр), сырый эвес болган. Ынчангаш көдээниң ишчилери мал чеминиң белеткелин оът-сиген чүгээр үнген черлерде чорудуп турар. Ындыг чылдагаан-биле мал чеминиң белеткел планының, Көдээ ажыл-агый яамызының июль 28-те медээлери ёзугаар алырга, 0,5 хуузун республика күүсеткен. Ол дээрге 1145 тонна сиген. Кожууннар аайы-биле алыр болза, Каа-Хем кожуунда сиген кезилдези элээн шалыпкын чоруп турар, июль айның сөөлгү хүннеринге чедир 520 тонна ажыг сиген мал чеми белеткеттинген. Ол дээрге планның 3,4 хуузу, план ёзугаар 15 519 тонна мал чемин бо кожууннуң ажыл-ишчилери белеткээр ужурлуг. Бии-Хем кожууннуң шөлдеринде 164 тонна, Таңдыда 136 тонна сигенни мал чеминге белеткээн. Бо кожууннарның девискээри тайга-таңды тыртым, агаар-бойдузу чаъстыг, шык болгаш, олар мал чемин элээн хөйнү белеткээр аргалыг бооп турарлар.
Бай-Тайга, Тере-Хөл, Тожу, Чеди-Хөл кожууннарда мал чеминиң белеткелиниң дугайында сан-чурагайлар Көдээ ажыл-агый яамызының медээлеринде чок болган.
Агаар-бойдузу кааңдаачал кожууннарның мал ажыл-агыйлары, малчыннары болгаш хууда дузалал мал ажыл-агыйлыг кижилер мал чеминиң белеткелин август айның баштайгы 10 хонуунда кидин түлүк эгелээрин планнап турарлар. Чүге дээрге сиген кезилдезин оон ыңай соңгаарладыр арга чок.
Тыва Республиканың агаар-бойдус хайгаараар гидрометеорология албаны август айда чаъстар чаарын медээлеп турар. Ол чаъстардан оът-сиген бедик болгаш улам сырый кылдыр үнүп кээрге, хову-шөлдерге мал чеминиң белеткелин мал ажыл-агыйлыглар шуудадыр апаар.
Чайын элээн кааңнааш, август, харын-даа мырыңай сентябрь айда чаъстар чааптар чылдар тургулаан. Көдээниң ишчилери мал чеминиң белеткелин октябрь айның эгезинге, харын-даа мырыңай ортаа үезинге чедир чорудуп, мал чеминге сигенни хөйнү белеткеп алыр аргалыг бооп турганнар.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31