Монгуш Эренчинович Тукар 1924 чылда Тыва Арат Республиканың Чаа-Хөл кожуунга хөй ажы-төлдүг, бөдүүн арат малчынның өг-бүлезинге төрүттүнген.
М.Э. Тукар-биле Тыва АССР-ниң курүнениң айыыл чок комитединиң кол оперативтиг килдизинге 1975 – 1977 чылдарда кады ажылдап, чаңгыс кабинетке олурган мен. Мени КГБ органнарынче 1975 чылда кыйгырткан. Ол үелерде-ле М.Э. Тукар Комитеттиң дуржулгалыг ажылдакчызы, майор шериг эргелиг турган, а мен – лейтенант мен.КГБ органнарының ажылының арга-мергелерин, уг-шиин, сорулгаларын мээң бодумга даандырган ажылга херек кырынга чорударынга ооң берген сүмелери улуг ажыктыг болган.
1977 чылда ол депшип, Өвүр кожуунда салбыр даргазы кылдыр чорупкан, аңаа 1979 чылга чедир ажылдааш, пенсияже үнген.
Монгуш Эренчиновичиниң чугаазы-биле алырга, ол 1939 чылда, 15 харлыг тургаш, Тыва Арат Республикадан Совет Эвилелинче, Даг-Алтайның Ойрат-Тураже (амгы уеде – Горно-Алтайск хоорай) өөредип чоруткан бөлүк тыва сургуулдарның аразында эң-не бичиизи болган. Көдээ ажыл-агый, башкы сургуулунуң техникумнарынче хуваап киргеннер.
Кады өөренип турган эштериниң аразында мээң ачамны таныыр болду, чүге дээрге мээң ачам база аныяанда, 30 чылдарның төнчузүнде, Ойрат-Турага өөренип чораанын чугаалаан мен. Мээң арын-шырайымның ачам-биле дөмейин ол демдеглээн.
Оон аңгыда, Тывада ат-сураглыг улустан Сонам Соянны (көскү партия ажылдакчызы), Шенгирбен Сарыгларны (Барыын-Хемчиктен хоочун мал эмчизи), Тамара Чаш-ооловна Норбуну (профэвилелдер даргазы), Аракчаа Кыргысты (Эрзинден), Шөмбүл Кыргысты (Бии-Хемден хоочун мал эмчизи) болгаш оон-даа хөй тыва эштерин сактып чугаалаар.
Өөредилгезин дооскаш, Тываже чанып келгеш, ажылдап турда, Тыва Арат Республиканың шериг албанынче кыйгырткан. ТАР-ның шериг сайыды чаңгыс чер чурттуу полковник Сувак Монгушту, шериг яамызының полит килдис даргазы полковник Базыр-Сат Ховалыгны (Улуг-Хем чурттуг), аъттыг полктуң командири подполковник Севээн Ондарны (Үстүү-Ишкинден), полктуң штаб начальниктери подполковник Даваа-Самбуу Кууларны (Шеми чурттуг), майор Балдан Ооржакты (Ак-Даш чурттуг), полктуң полит килдис начальниги майор Эртине Сааяны (Эрги-Барлыктан) эки билир, оларны мактаар, улуг дужаалдыг командирлерим дээр.
Тываның аъттыг полугунга турда, ТАР Совет Эвилелинге 1944 чылдың октябрьда кирген. Ооң соонда Монгуш Эренчинович Тываның аъттыг полугун тарадыпканда, ССРЭ-ниң Чөөн-Сибирь шериг округунга 1947 чылга чедир шериг албанын уламчылаан. Мурнуу Якутияның Алдан, Томмот хоорайларынга турган шериг кезектеринге эрттирген.
Тыва автономнуг областың НКВД органнарынга согур-душ бооп киргенин Монгуш Эренчинович каттырып чугаалаар. Ол мындыг болган. 1948 чылда эштери-биле Чаа-Хөл суурнуң столоваязынга чемненип доозуп турда, орус сөөктүг, шериг хептиг, аныяксымаар эр кижи кым орус дылды билирил, ажылга бичии када дузалажып, хелемечилеп берип көрүңер деп дилээн. Ол үеде М.Э. Тукар орус дылды эки билир болгаш, дузалажырынга чөпшээрешкен.
Кожууннуң НКВД черинге кеземче херектеринге байысаадып турган улустуң өчүктерин орус дылче очулдуруп турган. Тыва ССРЭ-ге каттышкан соонда, Тыва автономнуг обласка Л.Берияның удуртканы НКВД чери хөй кеземче херектерин кижилерге оттуруп, истеп-сүрер ажылдарны чорудуп турган. Сөөлүнде билдингени, ол херектерниң хөй кезии хоойлу-дүрүмнүң каржы хажыдыышкыннары болган.
Шериг албанын эрттирген, назы-хары аныяк, орус дылды эки билир боорга, М.Э. Тукар Чаа-Хөлге НКВД черинге баштай хелемечилеп, ооң соонда опер ажылдакчы болуп кирген.
Аъттыг полктуң дайынчы болгаш политиктиг өөредилгезинге база спорттуң тергиини турган. М.Э. Тукар 50 хар ажыр тыва хүрешке республикага каш катап шүглүп, үжүүрлежип, «Динамо» спорт ниитилелиниң шыырак мөгези чораан.
ТАР-дан эгелээш санаарга, М.Э. Тукар шериг албанынга барык 40 чыл дургузунда ажылдаан. Ол чурттуң айыыл-чок чоруун хандырар албан ажылынга үре-түңнелдиг ажылы дээш ССРЭ-ниң КГБ органнарының, Тыва АССР-ниң хөй хүндүлел бижиктери-биле, 20 хире медальдар-биле шаңнаткан.
ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң чарлыы-биле М.Э. Тукар 1977 чылда «Кызыл Сылдыс» ордени-биле шаңнаткан.
Үр эвес аарааш, Монгуш Эренчинович 81 харлап чорааш, 2009 чылдың июнь 22-де чок болган.
Эрес-оол КУУЛАР,
ФСБ органнарының хоочуну, халажылгада полковник.
"Шын" №54 2024 чылдың июль 20
