Тыва чон Россияда өске биче-буурай чоннардан төрээн дылын эки билири-биле ылгалып турар дээрзи чигзиниг чок. Дылдың литературлуг хевири болгаш диалектилери эки сайзыраан. Ынчангаш-ла боор, тыва дыл эртеминиң бурунгаар көрүштүг угланыышкыннарының бирээзи диалектологтуг шинчилелдер болган. Ооң үндезилекчилери З.Б. Чадамба, Ш.Ч. Сат болгаш өскелер-даа. Амгы үе-чадада тыва диалектологияның модератору кылдыр М.В. Бавуу-Сюрюн үнүп турар. Ол 2018 чылда «История формирования диалектов и говоров тувинского языка» доктор диссертациязын камгалаан.
Бодунуң үезинде «диалектологияның бир ээриили» болган эртемденнерниң бирээзи «Тере-Хольский диалект тувинского языка в ареальном освещении» деп кандидат диссертациязын камгалап алган П.С. Серен болган. Чигзиниг чок ооң уламындан 2017 чылда РЭА-ның кежигүн-корреспондентизи А.В. Дыбонуң удуртулгазы-биле дыл шинчилекчилери мегагрант аайы-биле Тываның чедери берге бо черинден тодаргай дыл материалын чыып алыр деп шиитпирлээш, П.С. Серенни орук баштакчызы болурун дилээннер. Оон аңгыда, А.В. Дыбо биле П.С. Серен аспирантурага кады өөренип чораанын айтыр апаар.
П.С. Серен 1977 чылда Кызыл хоорайның ат-алдарлыг 2 дугаар школазын дооскан. Ол чылдың доозукчуларында эртем докторлары Сергей Октяевич Ондар, Марина Васильевна Монгуш, Эренмаа Алдын-ооловна Ондар, оларның соонда эртем кандидаттары Полина Сергеевна Серен, Ольга Серээевна Омзаар, Мая Салчаковна Маадыр, Татьяна Алексеевна Ондар, Майя Дадаровна Доржу, Оксана Васильевна Дамба, Андрей Чолдак-оолович Ашак-оол олар болган.
Бышкан билигниң аттестадын алган соонда, П.С. Серен улаштыр Кызылдың күрүнениң педагогика институдунуң филология факультединче өөренип кирген. Бодунуң өөредилгеге хамаарылгазы болгаш идепкейлиг туружу-биле филология факультединиң деканы К.Б. Март-оолдуң ынак студентилериниң бирээзи апарган. Ол дугайында ыраккы 1981 чылда солунга билдингир шүлүкчү, ол чылдарда ам-даа студент А. Үержаа бижээн. 1984 чылда диплом алган соонда, деканның сүмелээни-биле, ону ТДЛТЭШИ-ниң дыл болгаш бижик секторунуң биче эртем ажылдакчызы кылдыр хүлээп алган. Күш-ажыл дептеринде чаңгыс-ла бижик ол. Аспирантура чокта эртемден болуру болдунмас. Аспирантурага эртем-шинчилелиниң угланыышкыны кылдыр ооң дээди өөредилге черинге башкызы Ш.Ч. Сат диалектологияже ханылап кирерин сүмелээн. Ону дараазында барып эртем удуртукчузу болган Э.Р. Тенишев деткээн.
П.С. Серен 2000 чылдан 2007 чылга чедир дыл болгаш бижик секторунуң эргелекчизи болуп ажылдаан. Башкыларының бодунга хамаарыштыр кичээнгейин болгаш сагыш човаашкынын бедии-биле үнелеп чораан, ынчангаш К.Б. Март-оолдуң юбилейинге уткуштур, 2023 чылда библио-айтыкчыны белеткээн. Аспирантурага өөренип база институтка ажылдап турган үелеринде Тыва иштинге хөй-ле сургакчылап, экспедициялап чорааш, ооң барык шупту булуңнарын эргип-кезип каапкан. Даштыкы тываларның сагыш-сеткил культуразының талазы-биле хову материалдарын чыыры-биле күрүне кызыгаарын база эртеринден чалданмаан. Ооң удуртуп турганы Россия болгаш делегей программалары (РГНФ грантылары) бадыткал болур.
Ук үнүүшкүннерниң түңнелинде, хөй-ле эртем болгаш эртем-нептерелдиг статьяларны болгаш эң-не кол чүве – Моолдуң этниктиг тываларының кол бөлүктерин хаара туткан үш монографияны бижээн. Бо монографиялар ажыктыг медээлерден аңгыда, шупту тыва дылда бижиттингени онзагай. Чүл дээрге тыва дылдың эртем стили болгаш эртем терминологиязы ам-даа чедир ажылдап кылдынмаан дээрзин шупту билир. Шуптувуска орус азы англи дылдарга тайылбырлаары белен, бөдүүн. Үстүнде бижээнивис үш үндүрүлгени ажып ора, олар амгы үениң тыва дылда эртемниң көрүнчүү деп эскерип болур. Ол-даа болза, бир кижи олче кичээнгей салып, бир-ле чүве кылырын оралдажып турары өөрүнчүг. А оларны кыдыындан кандыг-даа деткимче чокка, бодунуң акшазы-биле кылганын демдеглезе чогуур.
Амгы үеде бо хонуктарда чырыкче үнген орнукшудулга ёзулалының лексиказынга хамаарыштыр “Соңгу чорук” деп тыва-орус сөстүүн боду тургускан. Ол ышкаш секторунуң коллективтиг ажылдарында киржип, “Тыва дылдың орфографтыг сөстүү” база “Экономика болгаш саң-хөө терминнериниң орус-тыва тайылбырлыг сөстүү” деп ажылдарга киришкен.
Сөөлгү үелерде тыва ниитилел ону профессионал чурук тырттырар кижи деп билир апарган. Ооң ынак сериязы: пейзажтар, чечектер болгаш уруглар дээрзи билдинип келир. Дыка хөй улуска «Делегейниң уруглары» деп кайгамчык сериязы онза таарышкан. Сүүзүннүг ийи муң чылдарда өөнүң ээзи-биле кады дыка хөй чурттарга барып, ында ажы-төлдү чурукка тырттырып алыр аас-кежиктиг болган. Мындыг чергелиг делгелгени организастаары нарын-берге, шыңгыы болгай. Ынчалза-даа дүрген дамчыыр интернеттиң шапкын хөгжүлдези идиг болуп, аңаа бодунуң чуруктарын салып эгелээн. Орус географтыг ниитилелдиң Тывада регионалдыг салбырының кежигүнү болуп, «Эң чараш чурт» (2020), National Geographic Россия (2015–2017, 2019) деп фото-мөөрейлерге чаңгыс эвес удаа киришкен. "Кадактар" деп ажылы-биле "Самобытная Россия" деп фото-мөөрейниң тиилекчизи (2021) база болган. Фото-чурук тырттырарынга хандыкшыл ону амгы үениң социал четкилерде сураглыг блогер апаарынга база чедирген. Ынчангаш “#ПолинаСерен” деп тег элээн нептереңгей апарган. Ооң бижээн, салган чүүлдери хары угда элээн каш муң көрүкчүлерни хаара тудуп турар.
П.С. Серен чогаадыкчы өг-бүлелиг. Өөнүң ээзи – Тывада сураглыг композитор, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Владимир Бюрбюевич Серен. Оглу Шораан инженер-тудугжу, "DOM-TUVA" хуу бүдүрүлге чериниң удуртукчузу. Ол өг-бүлези, ийи чаптанчыг уйнуу-биле чурттуң соңгу найысылалы Санкт-Петербург хоорайда ажылдап, чурттап чоруур.
Бо чүүлүвүстү “ырактан көскү” дижири ышкаш, бистиң юбилярывыстың эртем оруунга онзагай үнелел кылдыр турк эртемден Вильдан Кочоглунуң сөстери-биле доозар-дыр бис:
“Полина Сергеевна Серен – тыва эртем школазының кижизиттирикчизи, тываларның диалектологиязын, этнографиязын болгаш сагыш-сеткил культуразын шинчилээринге бодунуң шинчилелдери-биле төлептиг үлүг-хуузун киирип чоруур эртемден”.
Ук сөстерге бис база бүрүнү-биле каттыжып, юбилейлиг чылында “Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы” деп күрүне шаңналы болур бедик атты Тыва Республиканың Чазаа тывысканынга өөрбүшаан, оон-даа улай чедиишкиннерни болгаш кадыкшылды күзедивис.
Начын Монгуш, ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
"Шын" №15 2025 чылдың апрель 24
