“Шын” солуннуң 100 чылдаан юбилейинге, Тиилелгениң 80 чыл оюнга уткуштур редакцияга солун чагаалар кээп турар. Чоокта чаа “Шын” солунга редакторлап чораан Николай Кочааевич Тава-Самбунуң өөнүң ишти Ольга Александровна Петракова-Тава-Самбунуң 15 чыл бурунгаар (88 харлыында) солун төөгүнү бижээн сактыышкынын Николай Тава-Самбунуң төрелдери редакцияга эккеп берген. Ам ону номчукчуларга бараалгадыр-дыр бис.
Аът дуюунга бастырган балыктар
Чартык чүс чылды кады чурттап эрткен өөм ээзи Николай Кочааевич Чөөн-Хемчиктиң Куу-Тей деп кончуг чараш бойдустуг черде Чыргакы хемниң эриинге көшкүн араттарның хөй ажы-төлдүг өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол тос кады төрээни: алды оол – Чымба, Пюрюна, Тава-Самбу, Доржу, Иди, Шагдыр-оол база үш кыс – Чамбал, Санчат, Серинмааның аразынга, бичиизинден-не көдээ амыдыралга дадыгып өскен. Ада-иези хөй ажы-төлүн ажыл-агыйга ынак, арыг-силиг, улуг улуска хүндүткелдиг, биче сеткилдиг кижилер кылдыр өстүрүп кижизиткен. Аалының чоогунда мал одарладыр черлериниң оът-сигени хөлбеңейнип чыдар, хемниң балыы-даа четчир эки үелер турганын Николай бо-ла сактып чугаалай бээр кижи. Ол ышкаш акылары-биле хемден кезээде балыктаарынга ынак турган. Бичиизинде, аал чоогунда хем кежир чылгызын айдаптарга, аъттар дуюунга бастырган балыктар хем кырынга салдап үнүп кээрге, оларны чыып турганын чугаалааш, ол хире чараш, байлак бойдустуг черде чурттап чоруурувус аас-кежик-тир дээр турду.
Ооң ачазы Кочаа (Настыкпан) Тава-Самбу кууларлар уктуг, авазы Самбылак — Эрги-Барлык сааяларындан. Ажы-төлү чоорту өскүлээш, төрээн өдээнден аңгыланып, эртем-билиг чедип алыр дээш чоргулап турган. Ээлчег Тава-Самбуга кээрге, эге класстарны ол кожуун төвү Чадаанага өөренген. Элээди оол апарганда, өске эш-өөрү-биле кады Алтай крайның Ойрот-Тура хоорайынче өөредип чорудупкан. Аңаа башкы техникумунга үш чыл өөренгеш, башкы мергежилди чедип алгаш, Чадаанага эге класстар башкылап күш-ажылчы допчу-намдарын башкылаашкындан эгелээн. Элээн ажылдап чорда, ону Тес-Хемниң Самагалдайже чорудупкан. Аңаа эвээш комплектилиг школаның эргелекчизинге ажылдавышаан, башкылап турда, ТАР-ның улусчу шериинче келдире берген. Шериг албанын эрттирип турган үезинден тура Тава-Самбунуң амыдыралы көңгүс аңгы талаже өскерли берген. Чүвени кончуг дүрген шиңгээдип алыр, эртемге сундулуг солдатты ооң командирлери дораан эскергеш, шериг албанын эрттирип турда-ла, Тамбовтуң кавалерлер училищезинче өөредип чорудупкан.
Очулдурукчу капитан
1940 чылда ук училищени дооскаш, Николай Кочааевич Тава-Самбу Кызылга капитан эргелиг чанып келген. Ол ам ТАР-ның улусчу Шерииниң кавалерийжи полугунуң командиринге томуйлаткан. Аныяк капитанга шериг хүлээлгезин полк командиринден эгелээни кончуг дидим базым болган. Ынчан Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-берге чылдары чоруп турган. Ол үеде кырындан канчаар томуйлап каар, ынчаар болур турган. Тываның орус-тыва аныяктары эки турачы отрядтарны тургузуп, фронтуже чоруурунга белеткенип турда, 1942 чылда партияның айтыышкыны-биле Николай Тава-Самбуну Горький хоорайже очулдурукчулар курузунче чорудупкан. Ол үеде Горький хоорайга тыва эки турачыларны танкычылар кылдыр белеткеп турда, Тава-Самбу оларга танкының тургузуу, ону канчаар башкарарын тыва дылче очулдуруп тайылбырлап берип турган. Николай Тава-Самбу Горький хоорайга ынчалдыр чартык чыл чурттаан.
Улаштыр ол полковник эргени алгаш, ТАР-ның кавалерийжи полктуң штаб начальнигинге 1944 чылга чедир шериг хүлээлгезин күүсеткен. Ынчан Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-берге чылдарында Совет Эвилелинге ТАР-ның талазындан ачы-дуза чедирилгезиниң чыылдазын организастаарынга улуг үлүг-хуузун киириштирип турган. 1944 чылда – ТАР-ның ССРЭ-ниң составынче кирген чылында кавалерийжи полкту тарадыпкан. Капитан, майор эргелиг офицерлерни кожууннарга шериг комиссариаттарының командирлери кылдыр чоруткулаан. Полковник Николай Тава-Самбуну партия-совет ажылынче шилчиткен. Ынчалдыр шериг чуртталгазы тайбың амыдыралдың күш-ажылчыны кылдыр катап өскерилген.
Дайын соонда
Николай Кочааевич хөй чылдар дургузунда Тываның ном үндүрер чериниң директорунга, “Шын” солуннуң кол редакторунга 1946–1948 чылдарда ажылдаан. Дайын соонда, кадыг-берге үелерде, чуртту бузундулардан арыглап, катап тургузары-биле Чазак чондан материалдыг дузаны дилеп турган. Бүгү кижилер тайбың амыдыралды катап хөгжүдеринче бир айның, ийи айның шалыңын харам чокка шилчидип берип турган. Боттарынга өг-бүлелерин, ажы-төлүн азыраар акша-хөреңги шуут артпайн баар үелерде, кым-даа аштадым-суксадым деп турбаан. Тывавыстың мал-маганы, аң-меңи, балык-байлаа чонну чемгерип турган.
Николай Тава-Самбу Тываның ном үндүрер черинге директорлап тургаш, сураглыг эртемден АА. Пальмбахтың удуртулгазы-биле шыырак эртем-билиглиг И.Ч. Эргил-оол, А.М. Чымба болгаш өске-даа эштери-биле чаа тургустунган тыва бижиктиң хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип, “Орус-тыва”, “Тыва-орус” словарьлар тургузарынга идепкейлиг киржип, парлап үндүрген. Ол-ла чогаадыкчы коллективи-биле орус дылдан тыва дылче В.И.Ленинниң «Чүнү канчаарыл?», «Бир базым бурунгаар, ийи базым аткаар”, «Материализм болгаш эмпириокритицизм» деп дыка берге болгаш улуг хемчээлдиг ажылдарын очулдурган. Өг-бүлезин азыраар дээш, Николай Тава-Самбу совет чогаалчыларның билдингир чогаалдарын: М.Горькийниң “Ава”, А.С. Пушкинниң “Капитан уруу”, А.Гайдарның “Школа”, “Чук биле Гек”, Войничтиң “Шаашкак” болгаш “Аныяаңдан адың камна” деп аттыг орус чогаалчыларның найырал, шынчы чорук болгаш арын-нүүр дугайында дээре дээн чогаалдар чыындызын тыва дылче очулдурган. Шак ындыг улуг хемчээлдиг чогаалдарны очулдурганы дээш гонорар акшазы-биле өг-бүлевисти азырап чорду.
Бээмниң шанакта чеми
Мээң бодумнуң ук-төөгүм Таңды чурттуг мен. Ачам Алексей Петраков 1942 чылдан тура фронтуга турган. Дайын соонда-даа ол-ла шериг херээн уламчылааш, 1950 чылда чанып келген. Ол берге чылдарда авам чааскаан чаш ажы-төлүн азырап олурган үезинде, Николай Кочааевичиниң ачазы Кочаа Куулар авамга дыка дузалашкан. Кыжын шанакка эът, саржаг, сүт аймаан чүдүрүп алгаш, Сосновкага чурттап олурган авамга чедирип берип турду. Ол аъш-чем аймаан авам чоок-кавыда боду ышкаш хөй ажы-төлдүг кожалары-биле үлежир турган.
Николай Кочааевич кижилерже кичээнгейлиг, кончуг бедик культурлуг, эки сеткилдиг, чоок улузунга дузааргак кижи чораан. Бодунуң улуг улузунга, ада-иезинге, ха-дуңма, дөргүл-төрелдеринге шыдаар шаа-биле дузалажырындан аңгыда, мээң улузумну база утпас турду. Улгады берген ада-иемге хүндүткелдии кончуг боорга, оларым төрээн оглу дег аңаа ынак турдулар. Өөм ээзи коммунистиг партия кежигүнүнге 50 чыл арыг сеткилдиг бактаап турган. Ылаңгыя коммунист ачам-биле политика дугайында чугаалажы бергенде, ол ийиниң чугаазы төнмейн баар. Аразында маргыжып-даа олурарлар болза, черле бактажып көрбээн улус.
Дээрден баткан белектер
Бир катап тускай даалга күүседип, Барыын-Хемчикче сургакчылап чорупкан. Ынчан ужар-хемелер эки ужуп турган. Ажыл-агый аайы-биле аалынга чедиптер дээш, четтикпейн баргаш, дедир чанып ора, аалының кырынга ужар-хемени чавызадыптарын ужудукчулардан дилээш, аъш-чемни болгаш өске-даа белеткеп алгаш чораан белектерин аал кырынга дээскинип турган самолёттан дүжүр октагылап берген. Аалының улузу ынчан дыка-ла амыраан. Дээрден ужуп келген посылка дугайында чугаалар ынчан аалдар аразынга дыргын тарап шаг болган. Ылаңгыя ол үеде тывылбас турган ногаан грузин шайны алганынга авазы дыка амыраан.
Николай Тава-Самбу каяа-даа ажылдап турда, ону коллективи дыка хүндүлээр турган. Кылган ажылын ыяап-ла эчизинге чедирер, кады ажылдап турар чонунга кичээнгейлиг, хүндүткелдиг, эки хамаарылгалыг, ажылды шын организастап билир удуртукчу деп улус үнелээр турган. Ооң ындыызын Чазак база эскерип, эки ажылы дээш хөй шаңнал-макталдарны, ССРЭ-ниң болгаш республиканың юбилейлиг медальдарын тыпсып турган. Оларның бирээзи, республиканың дээди шаңналы – ТАР-ның Ордени.
Тава-Самбу бодунуң төрээн Тывазынга, ооң чонунга чүден артык ынак болгаш, бүгү чуртталгазын аңаа өргүпкен. Ол 1995 чылда 77 харлыында чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Кады 52 чыл чурттаан эжим, оглум, кызымның ынак ачазы, бистен чарлып чоруптарга, оон үш чыл эрткенде, 1998 чылда, оглум Анатолий ооң соондан чоруптарга, меңээ улуг согуг болуп, кадык-хораамга дыка аар дегген.
Депутат башкы биле командир
Бодумнуң күш-ажылчы базымнарымны 1936 чылдан тура башкылаашкын ажылындан эгелээн мен. Баштайгы 9 чылда эге класстар башкызы болуп көдээ школаларга ажылдавышаан, Туран хоорайже чедип, өөренип турдум. Аңаа башкы училищезин дооскаш, Балгазын суурга эге класс башкызы, оон биче комплектилиг школаның эргелекчизинге ажылдаан мен.
1940 чылда мени депутатка соңгаан соонда, республиканың Биче Хуралының (парламентиниң) сессиязынга киржип чеде бээримге, президиумда олурган улус аразындан мээң чугаамны тыва дылче, хурал киржикчилериниң тыва дылда чугаазын орус дылче Тава-Самбу очулдуруп берип турду. Бир дугаар Тава-Самбуну ынчан көргеним ол. Ол үеден эгелээш, таныжар апарган бис. Ынчангы Кавалерийжи полктуң командири сургакчылап келген санында, албан-биле меңээ ужуражыр дээш, Балгазынны черле оюп эртпес болу берген. Чоорту мени бодунче ээлдирип, доктаамал менче чагаалар бижип, черле салдыкпаан. Бодум ооң ындыг тура дүшпес кызымак чаңын үнелеп эгелээн мен. Чогум-на баштайгы ужуражылгадан-на ол меңээ дыка таарышкан: узун, чараш, аянныг, сагыш-сеткилге таарымчалыг. Чоорту бодум аңаа ынакшый бергеним билбээн мен. 1942 чылда ооң хоойлу ёзугаар кады чурттаар кадайы апардым. Чартык чүс чылды эгин-кожа чурттап эрткеш, чүнү көрбээн дээр. Ынчалза-даа чончу, эки удуртукчу, шынчы кижиниң чанынга дидим базып, аңаа чоргаарланып чурттап чордум. Ооң аажызы дорт кижи. Мегечи кижилерни шуут көөр хөңнү чок. Чеже-даа бодундан бедик эрге-дужаалдыг турган болза, чүве мегелээр улустуң арнынга дорт чугаалаар, кончуг дидим чүректиг ховар кижилерниң бирээзи турган. Ол дээш чамдык даргалар оон шала сестир, аңаа хамаарылгазы шоолуг эвес-даа апаргылаар турду.
Каяа-даа барганда, мени деткип чорду
Өөм ээзин партия кайнаар айбылаар-дыр, ооң соондан кады чоруп каар мен, барган черге-ле башкылап турдум. Меңээ хамаарылгазы дыка эки кижи, чүнү-даа кыла бээримге, кезээде деткиир, эвилең-ээлдек. Амыдыралымда эвээш эвес чедиишкиннерим чүгле ооң дузазы-биле болган дээрзин хөөредиг чок чугаалаксаар мен.
1942 чылда Кызылга көжүп келгенивисте, мен чаа ажыттынган партия-совет школазынга ажылдай берген мен. Ынчан аңаа райком партияның секретарьларын, районнуң күүсекчи комитединиң даргаларын белеткеп турган. Билиин бедидип, өөренип кээп турган улустуң хөй кезии тывалар болганда, оларга тыва дылга тайылбырлаарын кызыдып турдум. Тывалап өөреткен башкым–өөм ээзи. Ол эвес болза, меңээ ол школага ажылдаары берге турган боор. Оон аңгыда, аңаа ажылдап турумда, орус дыл болгаш литература башкызының дээди эртемин чедип алыр дээш, Красноярск, Абакан чедип шылгалдалар дужаап чоруптарымга, өөм ээзи уругларын азырап артып каар турду. Ооң деткимчези чок турган болза, чаш ажы-төлүм эдертип алгаш, ырак чер каяа чедип шыдаар турган деп мен. Ынчалдыр ол партия школазы хагдынгыжеге чедир 15 чыл ажылдадым. Ооң соонда башкыларның билиин бедидер черге орус дылга кожуундан келген башкыларны өөредир методист кылдыр ажылдааш, Тожудан эгелээш республиканың бүгү кожууннарынче сургакчылап чедип каапкан мен. Башкы училищези база ажыттына бээрге, аңаа пенсияже үнгүжеге чедир 1978 чылга чедир башкылап ажылдаан мен.
Тыва школага өөренир “Букварь”
Чаа ажыттынган башкы училищезиниң ынчангы коллективи тулган эки турган. Ёзулуг бедик дуржулгалыг башкылар келир салгалдарның кижизидилгезинче, башкылаашкын ажылынче улуг кичээнгейни салып, ак сеткилдиг бердинип ажылдап турган чүве. Республиканың аныяк башкыларын белеткеп турган дуржулгалыг башкыларның аразындан П.И. Скрипалыцикова, И.В. Шестакова, Т.Т. Анисованы дыка эки сактыр-дыр мен. Ол ышкаш база бир онза хүндүткелдиг башкы В.Л. Ладанова турган. Ол училищениң өөредилге эргелекчизи болурундан аңгыда, башкылап, консультантылап, башкыларның башкызы чораан.
Башкы училищезинге өөренип тургаш, ажыл шагындан хостуг үеде башкы коллегаларым-биле тыва школаларга орус дыл номнарын тургузуп турган бис. Е.И. Коптева биле кады тыва школаларга бирги классчыларга өөредир орус дыл номунуң букварьга чедир кезээн белеткээн бис. Бодум амы-хууда диктантылар чыындызын тургузуп, букварьны редакторлажып болгаш тыва школаларга дээш үндүрүп турган өске-даа номнарны тургузушкан мен. Бо улуг чогаадыкчы ажылды кылырынга дузалажып, удуртуп турган башкывыс Р.Р. Бегзи. Ол ышкаш улуг деткимчени меңээ өөм ээзи Н.К. Тава-Самбу көргүскен. Тыва школаларга орус дыл башкылаашкынынга хамаарышкан нарын айтырыглар таваржы бээрге, өөм ээзинден дораан айтырып алыр турдум.
Тывамны сактып кээримге, сеткилим дойлуп келир
Училищеге ажылдаан күш-ажылымны коллегаларым, даргаларывыс бедии-биле үнелеп, республиканың болгаш ССРЭ-ниң юбилейлиг медальдары-биле удаа-дараа шаңнап, республиканың алдарлыг башкызындан РСФСР-ниң бедик шаңналы– “Башкылаашкын ажылының тергиини” атты тывысканынга өөрүп, мөгейип чор мен.
Шак мындыг бедик чедиишкиннерлиг шудургу күш-ажылчы улуг амыдыралды эжим Н.К. Тава-Самбу-биле кады чурттап эрттирдивис. Татьяна биле Анатолий ийи ажы-төлүвүстү эртем-билигге чедирип, иелээ дээди эртемниг болганнар. Танявыс эмчи мергежилди шилип алган, Толявыс инженер болган кижи. Кайызы-даа бедик харыысалгалыг күрүне ажылдарынга ажылдап чордулар. Кайызының-даа чонунга хүндүткелдиг ажылдап чоруурунга өөм ээзи биле ажы-төлүвүске дыка чоргаарланып чордувус.
Уругларым ачазы өг-бүлезинге кончуг камныг, ажы-төлүн черле кончувас, харын-даа аажок чассыдар, оларынга дыка ынак кижи. Москваже сургакчылап чораан санында-ла уругларынга дыка чараш ойнаарактар, идик-хеп, амданныг чемнер садып алган кээр кижи. Ол үелерни сактып келиримге, сыгыжымга эң-не эргим бодалдар дойлуп келир-дир.
Кажан өөм ээзи дуу оранче чоруй баарга, үш чыл болганда, 1998 чылда, оглувус Анатолий ооң соондан чоруй баарга, дыка аар-берге үелерни чурттап, каш удаа микроинфаркты бут кырынга шыдажып эрттирдим. Кадыым харыксырай бээрге, Костромада чурттап чоруур уруум Татьяна мени чанынче алгаш барган. Амгы үеде бирги бөлүктүң инвалиди мен.
Татьяна Костромада хөйге билдингир, дээди категорияның эмчизи. Ол ам 64 харлыг. Уруумнуң өг-бүлези, күдээм, уйнуктарым мени аажок хүдүлээрлер. Ам 88 харлыг мен. Өг-бүлемге, уруг-дарыымга, күрүнемге кылган ажыктыг ажыл-ижим эвээш эвес-тир деп түңнеп, бо чылыг сактыышкынымны мооң-биле доостум.
Бир эвес бо чүүл парлалгаже үнүп кээр болза, төрээн Тывавыстың чону ону номчааш, Тава-Самбу Николай Кочаевич биле Петракова-Тава-Самбу Ольга Алексеевна деп интернационалчы өг-бүле чурттап чораан деп билип алыр болза, өөрүнчүг болур-дур. Ол ышкаш бисти таныыр-билир улус бар болза, оларга шуптузунга сеткилимниң ханызындан чалбырааштыг изиг байырымны дамчыттым!
Кезээде аралажып чораан эш-өөрлеримни, төрелдеривисти болгаш кажан-бир шагда, кандыг-ла-бир черге ужуражып чугаалажып чорааным кижи бүрүзүн сактып, өөрүп чор мен. Төрээн Тывамны сактып кээримге, хөрек-чүрээм сыңышпастай бээр-дир. Чаңгыс чер чурттугларымга кижи бүрүзүнге аас-кежикти, кадыкшылды, өг-бүлелеринге бүгү-ле экини күзедим!
Сайзыра-ла, мээң ынак Тывам!
Ольга ПЕТРАКОВА-ТАВА-САМБУ,Тываның алдарлыг
башкызы, РСФСР-ниң “Башкылаашкын ажылының тергиини”.
РS Бо чылыг сактыышкынны Ольга Алексеевна 15 чыл бурунгаар бижээн. Бо чылын уруу 81, күдээзи 80 харлаан. Ольга Алексеевна боду 91 харлыында чок болган.
Материалды Карина МОНГУШ белеткээн.
Чуруктарны ПЮРЮНАЛАРНЫҢ архивинден алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8
