ЫРАК-ЧООКТА САКТЫЫШКЫННАР
Кадр-оол Ооржакович Сагды-биле школачы чылдарывыстан эгелээш таныш, өңнүктер болгаш амыдырал-чуртталгавысты эки билчир чордувус. Кадр дээрге-ле өөрүшкү, эш-өөрүнүң деткикчизи, бүзүрели. Тывавыстың кандыг-даа булуңнарынга гастрольдап чорда, эштери ында албан бар болур. Ол ужуражылгалар биске төөгүлүг сактыышкыннар болуп арткылаан.
Уран талантылыг кижи эртежик-ле көстүп кээр. Эштеривис Кадр биле Чаш-оол школага-ла шүлүктерни чогаадып, оон аялгазын бижип эгелей берген турдулар.
Кадр эживис уран чүүлдүң дээди өөредилге черин дооскаш, Тывавыстың күрүне филармониязының, Национал театрның кол режиссёру болуп, алдар-аттыг ажылдап чорду. Түрк чогаалчы Назым Хикметтиң «Ынакшыл дугайында тоожу», испан шии чогаалчызы Лопе де Веганың «Сам башкызы» деп шиилерин онзагай тургузуп, кол маадырларның ролюн боду бүзүрелдии-биле ойнап, өске-даа делегей чергелиг шиилерни чонувуска сөңнеп, көрүкчүлерни сорунзалап чорду. Свердловскунуң киностудиязынга тургускан «Алдан-Дургун» деп кинозунга база киришти. Ол кинога хамаарыштыр бодунуң режиссуразын бижиирин үргүлчү бодап чорду.
Красноярск баар далаштыг чорааш, эжим Кадр-биле театр чанынга ужуражы бердивис. Мени көрүп кааш: «Паша! Шөлээн черге бичии када олуруптаалы. «Алдан-Маадыр» деп кинонуң канчаар эгелээр сценарийин бодап алдым. Сеңээ сонуургадып, чугаалап берейн» диди. Олуруп алырым билек-ле, мээң мурнумга туруп алгаш, монологун эгеледи: ”Көрүкчүлер залды долдур олурупкан. Кино эгелээр. Муң чылгының даваннарының даажынга үдеткен кара-хүрең булуттар диргелип, хайнып турар экран көстүп келир. Ында-хаая кыдыгларынга көк дээр-даа көскүлеңнээр. Ол үеде «Көрүңер! Сактып алыңар!» дээнзиг чаңныктыг диңмит-биле, кызыл өңнүг самдар үжүктер-биле сиилбээн «АЛДАН-МААДЫР” деп титрни көрүкчүлерниң арнынче дорт октаптар…
Экранга уяранчыг аялга дыңналып кээр. Бедик арт кырынче үнүп орар тевениң дүрзүзү база чоорту, арган мөгеннерниң аразында орар ашак кижиниң шырай-хевири көстүп келир. Тевениң карактарының чажы бадып турганы истеринден көскү. Кырганның арны экранда булуттар-биле өңнеш, думчуу шала тыртык, карактарын шийип алган – ыглаан-даа хөөннүг, улаан-даа уткалыг аялга ооң хөрээнден үнүп турар. Улаштыр, теведе дергилеп каан кескен кижилер баштары көстүп кээр…
Ынчангаш ол ыяңгылыг аялга, ирей биле тевеге ол баштарны арттар кырынга азып, арат-чонга көргүзүг, кеземчелиг өөредиг болзун дээн утка-биле дээди дүжүметтерниң даалгазын күүседип чорууру, оларның кайызынга-даа аар-бергезин, каржы-хажагайын бадыткап турар. Арт-сыннар-даа, агаар-бойдус-даа база-ла… Бо бүгү кульминация көрүкчүлерниң хомудалын, килеңин оттурар…
Кино шак мынчаар эгелээр. Кол кезээнге маадырларывыстың — арат-чоннуң хосталгазы, дең эргелиг келир үези дээш демиселин көргүзер. Бо кино чуртувустуң төөгүзүнге балалбас исти арттырар ужурлуг» — деп, эжим монологун доосту. Оон мээң чоруум чогуурун күзеп, үдей көрүп туруп калган кижи…
Черле талантылыг, чогаадыкчы кижи болгаш эжим кинонуң бо киирилдезин дыка-ла солун кылдыр меңээ чугаалап көргүстү. Ол сценарий, херек кырында экранга үнген ышкаш, мээң сактыышкынымга ол-ла бүгү үннер, аялгалар Кадрның чугаалап турганы хевээр арткан ийин…
Красноярскыга чоруум чогудуп алгаш келгеш-ле, чогаалчы база драматург эжим Владимир Серен-оолга ужуражы бердим. Мээң чаа-ла келгенимни билгеш: “Дыңнаваан чадавас боор сен, Паш. Кадр киживис чок апарган болгай» — диди. Мен чүвениң ужурун орта билбес кижи бүзүревейн, харлыга берген турдум. Ооң үделгези эртен болурун база билип алдым. Владимир Седипович эжим шынын чугаалаан болду.
Үстүнде кииргеним монологту меңээ күүсеткеш, бир хире неделя болганда, эргим эживис Кадр-оол Ооржакович Сагды чырык өртемчейден, бистен чарлып чорутту ийин.
Бир эвес Кадр эживис чораан болза, кинонуң бүдүн сценарийин-даа тургузуп, кинону-даа боттарывыс үндүрүп алган турбас ийик бис бе деп бодап чоруур мен. Кадр дээрге делгем театржыткан көргүзүглер тургузарынга салым-чаяанныг кижи-ле болгай. Эжимниң ол күзели ам-даа ажык хевээр арткан…
Бавуу (Паша) ХОВАЛЫГ.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №41 2024 чылдың июнь 5
