Медицина эртеминде тиилелге
Эмнеттинмес I хевирниң чигир аарыындан бүгү делегейде сая-сая кижилер аарып чоруур. Оларның мага-боду хүн бүрүде инсулин сыкыртырын негеп турар. Аарыгны үзе эмнээр дээр болза, кижиниң мага-бодунуң иштики камгалал механизмнерин үревейн чорудар апаар. Ынчангаш чоокка чедир ону кым-даа кылып шыдаваан. Ынчалза-даа чаа шинчилелдер чидиг айтырыгны шиитпирлээринге дузалап болгу дег апарган.
Россияда 330 муң кижи I хевирниң чигир аарыындан аарып чоруур, оларның 60 муңу – назы четпээн ажы-төл. Кадык камгалал яамызының дыңнадып турары-биле алырга, сөөлгү 10 чылда сан-чурагайлар ийи катап өскен.
Аарыг колдуунда чажында-ла тыптып келгеш, бүгү назынында эмнеттинмейн артып каар. Пациентилер хүннүң-не инсулин сыкыртып, чигириниң деңнелин үргүлчү хынап чоруур, чүге дээрге оларга чигирниң улуг хемчээлинден аңгыда, чавыс хемчээли база айыылдыг. Кадыкка хоралыг болбазын дээш, чиир чемин өйлеп, шын чемненилгени сагыыр ужурлуг.
1921 чылда инсулинни тыпканындан бээр медицинада хөй-ле чүүлдер өскерилген. Бо хүнде янзы-бүрү херекселдер чигир аарыглыг кижилерниң амыдыралын чиигедип, таарымчалыг болдуруп турар: тускай датчиктер ханның чигир деңнелин хайгаарап турар, а инсулин насостары сыкыртыышкыннарны солуп эгелээн. Ынчалза-даа амгы үениң эртем-техниказының чедиишкиннери бар-даа болза, ол аарыг эмнеттинмес хевээр арткан.
Херек кырында ол аутоиммуннуг аарыг болур: ам-даа билдинмес чылдагаан-биле мага-ботка инсулинни бүдүрер майылаа (баарзык) безинде Лангерганс деп «ортулуктарны» узуткап турар. Бо гормон кол рольду ойнап турар: ол клеткаларга энергияның кол үндезинин — глюкозаны шиңгээдип алырынга дузалаар. Мага-ботка бодунуң инсулини чокта, чүгле сыкыртыр апаар.
Делегейниң эртемденнери майылаа безинде үрелген клеткаларның орнун солуурун оралдажып турар. Чижээ, оларны донор клеткаларны салгаш, өстүрүп турар. Тааржыр болгаш баштайгы эки түңнелдер бар: 2024 чылда I хевирниң чигир аарыглыг аныяк кыдат херээжен кижиниң мага-боду донор клетказын салган соонда, инсулинни боду бүдүрүп эгелей берген.
Бодунуң ээлчээнде америк «Vertex Pharmaceuticals» деп компания генетиктиг CRISPR хачы технологиязының ачызында 10 пациентиге майылаа безиниң шын ажылдаарын тургузуп бергенин дыңнаткан.
Эндокринолог эмчи Наталья Шведова бо шинчилелдерни болгаш баштайгы шенелделерни эртемде улуг чедиишкин деп санап турар. Ынчалза-даа хөй кижини эмнеп эгелээринге чедир ам-даа 10-15 чыл негеттинер. Чаңгыс кижини эмнеп алырынга 2-3 донор клеткалары негеттинер. Ол донорлар албан чок апарган кижилер болур ужурлуг. Бир кижиге тааржыр генетиктиг клеткалар тып алыры база амыр эвес болуп турар. Бо бүгүнү ажып эртер дээш, эртемденнер ам-даа шинчилелдерни уламчылап турар.
Өг-бүле ипотеказында...
Күрүне Думазы 2026 чылдың февраль 1-ден эгелеп өг-бүле ипотеказынга өскерилгелерни киирген. Чаа чылдан эгелеп өг-бүле бүрүзү чүгле чаңгыс катап ипотеканы алыр апаар. Мооң мурнунда өөнүң ээзи бир ипотеканы эрттирип алган болза, өөнүң ишти база бир өске квартираны чиигелделиг ипотека-биле ап болур турган. Ам ашак-кадай иелээн чаңгыс бажың алыр эргелиг болур. «Бир өг-бүлеге чаңгыс ипотека» деп негелдени кииргенин Күрдуманың тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый комитединиң кежигүнү Александр Якубовский дыңнаткан. Оон аңгыда чаа чылдан эгелеп «донор схемалары» ажылдавайн баар. Чиигелделиг ипотеканы бир төрелиниң азы таныыр кижизиниң адынга эрттирип алгаш, ооң соонда ол квартираны садыглажыпкан кылдыр эде кылдырып алыр таварылгалар турган. Ам чүгле чиигелделиг ипотекага киржир эргелиг өг-бүлениң бодунга бээр. Өг-бүле ипотеказының өске негелделеринде өскерилге чок. Орулгазы четпес болза, кады чээли алыр кижини (созаёмщик) киирип ап болур. Бир дугаар төлээр ужурлуг дадывыры – 20 хуу. Ипотека чээлизиниң эң улуг түңү – 6 сая рубль, өске регионнарда, улуг хоорайларда 12 сая чедип турар.
Киирип турар өскерилге, шынап-ла, уруг-дарыы-биле ол бажыңга чурттаар күзелдиг өг-бүлелерге көрдүнген. Чиигелделиг (хуузу эвээш) ипотека-биле эрттирип алгаш, өске улуска аар өртекке садыптар чиижең улуска удур болгаш чурттаар оран-сава рыногун экижидеринче угланган.
Рекордче кирген сериал
«Истелгениң чажыттары» детективтиг сериал «Россияның рекордтар номунче» кирген. Ол «Россия» телеканалында 20 ажыг чыл иштинде үнүп турар. 7 648 хонук иштинде (20 чыл 11 ай 8 хонук) үргүлчүлеп турар сериалдың кол маадыры Мария Швецованы ойнап турар Анна Ковальчукка «Россияның рекордтар номунуң» хүндүлел сертификадын тывыскан.
Удавас юбилейлиг 25 дугаар сезонун «Россия» телеканал эгелээр. А «Смотрим» медиаплатформада көргүзүп эгелей берген.
Чаа чылда төлевирлер өзер
Чаа чылдан эгелеп кудуку шалың төлевири, пенсия болгаш социал төлевирлер, ол ышкаш ТШО киржикчилериниң өг-бүлелерин, ажы-төлүн деткииринге күрүне чарыгдалдары өзер. Ооң-биле чергелештир үндүрүглерге база өскерилгелер болур.
2026 чылдың январь 1-ден тура күш-ажыл төлевириниң кудуку хемчээли 21 хууга өзер. Ол дээрге-ле 27 093 рубль-дир. Күш-ажылды кылыптар шинектиг кижилерниң чурттаарының кудуку хемчээли 20 644 рубль апаар.
Январьдан тура назылап кырааны-биле үнгеннерниң пенсиязы 7,6 хуу эде санаашкынга онаажыр. 38 сая ажылдап-даа, ажылдавайн-даа турар пенсионерлерни ол хире өзүлде манап турар. Камгаладылга пенсиязы 2 муң хире рубльге өзер болгаш ортумак пенсия 27,1 муң рубльге дең болур. А социал пенсиялар апрель 1-ден эгелеп 6,8 хууга өзер болгаш ортумак пенсия 16 590 рубльге дең болур. Россияда 4,4 сая социал пенсия алыкчылары бар.
Үнүп келир чылда уругларга төлевирлер бөдүүнчүткен системаже кирер. 17 харга чедир назылыг уруг-дарыгга төлевирлерни кылырда, кандыг-даа справкалар чыгбас апаар. Февраль 1-ден тура ие капиталы 6,8 хуу өзер. 2020 чылдың январь 1-ден тура төрүттүнген, азырап алган бир дугаар уругга ие капиталы 737,2 муң рубль болур, а ийи дугаар уругга немей төлээри – 237 муң.
Январь 1-ден тура немелде өртек үндүрүү (НДС) 22 хуу апаар. Мооң мурнунда 20 хуу турган. Социал ужур-дузалыг аъш-чем, эм-таң болгаш чаш уруглар бараанынга 10 хуу хевээр артып каар. Оон аңгыда чурттуң чурагайлыг экономиказын сайзырадыры-биле Россияның IT-компанияларынга чиигелделиг үндүрүг онаары көрдүнген.
«Чылдың ырызын» тырттырган
1971 чылдан тура эгелээн «Чылдың ырызының» 54 дугаар үндүрүлгезин эрткен субботада Москваның «Мегаспорт» шөлүнге тырттырган. Чылдар, төөгү, салгалдар чеже-даа өскерлип, солчуп турар болза, «Чылдың ырызы» концерт хөй көрүкчүзүн бо хүннерге чедир салбаан. Улуг концерттиң башкарыкчылары Лера Кудрявцева биле Сергей Лазарев болган. Чаа чыл бүдүүзүнде чаңгыс чер чурттугларынга баш бурунгаар тырттырган концерт телекөрүкчүлерге улуг белек болур чаңчылын чидирбээн. Бо чылгы «Чылдың ырызынга» ат-сураглыг ыраажылар Ярослав Дронов (Shaman), Григорий Лепс, Филипп Киркоров, Ирина Аллегрова, Лариса Долина, Николай Басков, Игорь Николаев болгаш өскелер-даа киржип турар. Концертти Shaman «Чүрек ыглап, аарып тур» деп ырызы-биле ажыткан. Чаңчыл ёзугаар бүгү артистерниң күүселдези-биле «Ыры сээң-биле байырлашпас» деп сураглыг одуруглар, эргим аялга-биле концерт доостур. Чаа чылдың дыштаныр хүннеринде ак-көк экраннардан ону көрүп болур.
Арынны Надежда КУУЛАР белеткээн.
Медээлерни болгаш чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11
