“Өрт таңныылы”

Хып үнген өрттерни дүрген тодарадыр сорулга-биле “хараар таңныыл” аргазын совет үеде аажок ажыглап турган. Бо арга эң ылаңгыя Тыва ышкаш дагларлыг девискээрлерге дыка эптиг болган. Ховуларда, тайгаларда кайда өрттер хып үнүп кээрин хайгаарап көөр, оларның дугайында дораан өрт болгаш арга-ыяш албан черлеринге дамчыдар ажылдакчыларны бедик даглар кырынга дежурныйладып каар.

Оларны чон “хараар таңныыл” деп адап каан. Өрт хып үнгенин, ыштыг одаглар кыпсып медээлээш, оон бедик даг кырындан халып баткаш, оргу черде манап турар машина-балгаттыг эштеринге кайда өрт хып үнгенин дамчыдар турганнар. Рация тыптып кээрге, “хараар таңныылдарның” ажылы чиигээн, кайда өрт хып үнгенин рация-биле дамчыдып каап чыдар. Күштүг ССРЭ буступ дүжерге, “хараар таңныыл” аргазы кагдынган.

“Чаа чүүл – уттундурган эрги чүүл” деп чугаа бар болгай. Эртем-техника аажок сайзыраан амгы үеде “хараар таңныыл” арганы база катап ажыглап эгелей берген. Чүгле кижилерни нарын харылзаа болгаш хайгаарал техниказы солаан.

Тываның арга-арыг девискээриниң участоктарын хайгаарап, өрт хып үнерге, ооң дугайында дораан-на дыңнадыптар видео болгаш харылзаа дериг-херекселин бедик черлерге тургузуп эгелээн. Баштайгы видеокамераларны республиканың ийи кожууннарында тургускан. Таңды кожууннуң Балгазын арга-арыг ажыл-агыйының девискээринде, Бии-Хем кожуунга хамааржыр “Тайга” станцияда бедик черлерде ийи видеокамера амгы үеде ажылдап турар. Хөй кижилер кээп дыштаныр, каттаар, тооруктаар бо черлерге өрттерни дүрген илередир, шалыпкын өжүрер арга тыптып келген.

Шак-ла ындыг дериг-херекселди Чаа-Хөл биле Чөөн-Хемчик кожууннарның кызыгаарлашкак арга-арыглыг девискээринде бедик Ак-Хая дагның кырынга чоокку үеде тургузар. Чаа-Хөлдүң Ак-Туруг, Кызыл-Даг, Чөөн-Хемчиктиң Чадаана, Бажың-Алаак сумуларның девискээри видеохайгааралга кирер, аңаа өрттерни дүрген илередир болгаш өжүрер арга тыптып кээр.

Бедик черлерде тургускан дериг-херекселди “Өрт таңныылы” деп адаан. “Өрт таңныылы” бодундан 30 километр долгандыр ырак черде хып үнген өрттү чүгле ыжындан-на “билип кааптар”, ооң дугайында ол-ла дораан медээлептер.

“Өрт таңныылдарының” үзүктел чок ажылдаарын хандырар талазы-биле техниктиг ачы-дузаны “Тывахарылзааинформ” акционерлиг ниитилелдиң ажылдакчылары чедирер, херек кырында ажыглалын “Авиалесоохрана” федералдыг бюджет албан чери болгаш ТР-ниң Арга-арыг ажыл-агый яамызы чорудар.

“Өрт таңныылдарын” Тываның өске-даа кожууннарынга тургузарын планнаан. Олар эрте частан орай күске чедир ажылдаар.

/ Шаңгыр-оол МОНГУШ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.

"Шын" №28 2023 чылдың апрель 19