Сүбедей маадыр (1175-1248 чылдар) урянхай (тыва) уктуг кижи чораан.
Ол Чиңгис-Хаанның дөрт оолдарының кижизидикчизи болгаш сургакчызы болуп чораан, Чиңгис-Хаанның тос тергиин маадырларының бирээзи, Чиңгис-Хаанның дөрт эң чоок болгаш шынчы эштериниң бирээзи, 1236-1242 чылдарда Орусче болгаш Европаже кирген 120 муң ажыг санныг Моол империяның бүгү шериглериниң кол баштыңы чораан.
Алдар-аттыг шериг чанчыны болгаш шериг эртемнериниң дээдизи Сүбедей моол шеригниң үш дакпыр чаартыкчызы болгаш шериглерни тускай дайынчы бөлүктерге чарарының чурумун чогаадып кылган кижи болур.
Шериг баштыңы хүлээлгезиниң аайы-биле 56 улуг дайылдажыышкынга чаңгыс-даа катап тиилеттирбейн эрткен, барыын чүкче 5 удаа, Кыдатче үш удаа бодунуң түменнери-биле чаалажып чедип турган төөгүлүг чанчын 65 ажыг муң километрни аъттыг эрткени онзагай.
Сүбедей маадыр амгы тываларның (урянхайларның) алдар-сураглыг өгбези деп санаттырар болгаш бо үеге чедир ХБАБ-тың тодаратканы-биле, Тывада 625 кижи Сүбедей маадырга тураскаадып, ооң өндүр ады Субедей, Субудай, Сумедей, Субэдей дээн хевирлиг кылдыр эдилеп чоруурлар.
Төөгү материалдарында, ортаакы чүс чылдарның болуушкуннар бижилге-лери болгаш чылдар демдеглелдеринде Сүбедей маадырның ады Сүбедей, Субэдэй, Субэгэдэй, Субээдэй, Субутай, Субэтэй хевирлиг кылдыр демдеглеттинген болуп турар.
Төөгү бижилгелери-биле алырга, Сүбедей маадыр ынчангы шыдыраа оюнун ойнап чорааны билдинмес. Ынчалза-даа «Шыдыраага бодал херек!» дигени ышкаш, ол шериг тургузуушкуннарын кылырда, кайы-бир чуртту эжелеп алырының мурнунда, аңгы-аңгы тулчуушкуннарга киржириниң бетинде хөй боданып, болур болуушкуннарны баш бурунгаар ыяк санап ап чорааны чугаажок. Ынчангаш Сүбедей маадыр бүгү чуртталгазында киришкен хөй санныг тулчуушкуннарынга чаңгыс-даа аштырып, тиилеттирип көрбээн.
Тываның Национал музейиниң директору, Сүбедей маадыр дугайында номнуң автору, эртемден Каадыр-оол Бичелдейниң эгелээшкини-биле, Кызылга апрель 7-ден 9-ка чедир «Сүбедей Кубогу» дээш шыдыраага республика чергелиг улуг маргылдаа болуп эртер. Аңаа белеткел ажылы кидин түлүк чоруп турар.
Ат-сураглыг, төөгүлүг шериг баштыңы, тываларның өгбези Сүбедей маадырның адын мөңгежидер сорулгалыг шыдыраа маргылдаазынга бүгү Тываның шыдыраачылары база белеткенип, мөөрейниң эгелээрин четтикпейн манап турарлар.
«Сүбедей Кубогу»-биле чергелештир, шыдыраачыларның ойнаар залынга тыва чурукчуларның Сүбедей маадырны чураан чуруктарының делгелгези база болур. Оларның аразында Сүбедей маадыр-биле ам бо хүннерде ооң эрткен оруун шинчилеп, ол дугайында эртем ажылын чорудуп, Сүбедей маадыр дугайында төөгүге даянып бижээн номнуң автору, эртемден Каадыр-оол Бичелдейниң кады шыдыраалап олурар кылдыр чогаадып чураан чуруу онзагай солун. Ол чуруктуң автору кымыл деп чүвени «Сүбедей Кубогунуң» киржикчилери, аарыкчылар болгаш көрүкчүлер ам болур шыдыраа маргылдаазының үезинде билип алырлар.
/ Мерген КЫРГЫС
«Тывамедиабөлүк» информастыг агентилелдиң фото-чуруктары
#Сүбедей-маадыр #Тыва национал музей #Шыдыраа #ТМГ медээлер #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тывамедиагрупп #Тува #Шын
