Кижи амытан чырык черге чаяаттынгаш, үүлезиниң аайы-биле эрте-даа бол, орай-даа бол, чырык өртемчейни каггаш, өске оранче чоруур үелиг. Ол үениң кажан келирин кым-даа билбес. Өлүм болгаш ооң-биле холбашкан ёзулалдар тыва чонда колдуунда дөмей бол, кожуун аайы-биле ылгалып турар чүүлдерлиг.
Шаандан тура-ла өлүм дээрге эң коргунчуг, хомуданчыг, харааданчыг дыка улуг чидириг, сагыш-сеткилге улуг аарышкы бооп турар. Бир-ле чоок кижизи чок апарган болза, ооң дугайында медээни кайы хамаанчок кижи болганы дыңнатпас. Бир хүндүткелдиг, улуг кижи ойзу аарак оожум дыңнадыр: өгбевис удуй берип-тир, хөөкүй шыдашпайн барды, аъдының бажы хоя берди... Мындыг медээ соонда, өнчү-хөреңгизи, шыдал-быразының деңнелиниң кандыызы-даа хамаанчокка, мөчээн кижини сөөлгү оруунче үдээр дээш, төрел аймак шүүдеп кириптер.
Чоокка чедир берге-ле үелер турган, ылаңгыя көдээ суурларга. «Кавай» чазаар чымчак материал барлыг-чоктуг боор, бир-ле кижиден дилээш, школаның мастерскаязынга 3-4 эр кижи кылыр. Ону кызыл пөс-биле шып каар. Маанайын база-ла ыяштан чазаар. Кырынга 90 чылдарның ортузунга чедир кызыл сылдыс кадап турган болза, ам ай салыр апарган. Айның кайы чаазында хөөкүй чок болган-дыр, ооң аайы-биле чартык айны ол-бо талазынче көрүндүр азы долу бүдүн айны салыр апарган.
Ам үе өскерилген: акша-ла болза, шупту чүвени садып турар. Ам ёзулуг-ла кижилерниң социал байдалы ылгалып үнүп кээр. Янзы-бүрү культуралардан үлегерлеп алганывыс ёзулалдар база немешкен. Шыырак улус чок апарган кижизин аар өртектиг эки материалдан кылган «кавайга» чыттыргаш, аар өртектиг кайы-бир брендиниң идик-хеви-биле чүмнээр. Хоорай улузу орнукшудар черин ат-сураглыг улус чанынга кылдыр садып алыр. Аъш-чемни ресторанда дег делгеп салган. Венок деп адаарывыс кылымал чечектерден аңгыда, караңгы кызыл өңнүг дириг розаларны, кызыл гвоздикаларны эжеш санныг кылдыр таакпылажып кээп турар чоок улузу эккеп турар. Чок апарган кижи бар бажыңның хериминиң эжиин ажыдып каар. Херим иштинде одагланып, паштанып, келген чонун шайладыр столдарны белеткеп, аяк-саваны аштап-чуп, удур салып турар тус-тузунда хүлээлгелерлиг улус ажылдап турар болур. Чамдык көдээ суурларда бир кижи чок апарган болза, бүдүн суурнуң чону шупту демнежипкеш, ажаап каар чараш чаңчылды боттары сайзырадып кел чыдар апарган. Бо таварылгада чедимчези кошкак, шала бөдүүн улуска суг болза, кыдыындан дуза дыка улуг болур. Таакпылажып кээр улус бети дизе-ле сүт, столга салыптар конфет-чигир, колбаса, быштак, ногаа-чимис аймаан садып алгаш чеде бээр. Таакпылажыр дээрге-ле ажыг-шүжүгнү үлежир дээни ол. Ынчангаш албан таакпылыг болур, ижер-ишпес-даа болза, ужур ындыг: ажыг араганы ап чоруур. Бажыңче кирип, дөрже эрткеш, чок болган кижиниң чанынга чедип, таакпызын салып каар. Сөөлгү үеде улуг шил банкалар белеткеп каар апар- ган – ынаар суптар. Оон сөөлгү оруунче үдээр кижизиниң чанынга элээн олуруп, оожум чугаалажыр, ол кижиниң дугайында чылыг сактыышкыннар, чаптанчыг, хөглүг ужуралдарын-даа чугаалажыр болур. Бичии столга чуруун хоолааш, мурнунга чула тудуп каар. Хойнуң төжүн баштадыр чигир-чимис, манчы дээн чижектиг ол кижиниң ынак чемнериниң дээжизин салыр. Аякка шайының үстүн кудуп каар. Араганың аксын ажыткаш, дашкага кудуп каар. Чок болган кижини үндүрүп аппаргыже, кым-даа аңаа дегбес, оон чем ап чивес, арага кудуп ишпес ужурлуг. Чүгле сөөлгү оруунче үдеп үндүрүп турда, бажыңга артып каар улуг назылыг кижилер ол аъш-чемни, арага-дарыны тудуп алгаш, соондан курайлап, ак орукту күзеп артып каар.
Чок апарган кижиниң чанынга улуг шимээн үндүрбес, аас-дыл, алгыш-кырыш кылбас, эмин эрттир дааштыг кылдыр каттыржып болбас. Бажынга албан 40 хардан өрү назылыг эр кижи олурар. Херээжен кижи олуруп болбас, аргажоктан ээн арттырып болбазы-биле улгады берген херээжен кижи олуруп болур. Чүге ындыгыл дээрге чок апарган кижиге өске оранның аза-четкерлери боттарынче алыры-биле тегерип чедип келгилээр. Олар күш-шыдал үезинде эр кижилерден коргар, чагдап шыдавас болур. Ынчангаш чок апарган кижиниң мөчүзүн ээн каап болбас, албан эр кижи олурар ужурлуг. Аргалыг-ла болза, 40 хар четпээн аныяк оолду олуртуп болбас. Чаш уруг-дарыгны ынаар чагдатпас. Чок апарган кижиниң сүнезини ол үеде шупту байдалды көрүп, дыңнап турар болур дижир. Ынчангаш хөөкүйнүң дугайында эки сактыышкыннар чугаалажыр, ол кижиниң кылып чораан ажыл-хожулун, ачы-хавыяазын, чонунга чедирип чораан буянын дээш бар-ла эки талаларын албан чугаалажыр. Улуг дааш-шимээн үндүрбейн, ылаңгыя чанынга олура хонар таварылгаларда, шыдыраа, даалы ойнаар азы көзерлээр. Аңаа удуп болбас. Эзиртир хөй арага ижип болбас. Ол кижиниң чанынга ужуп-туруп, элең-тендиң кылаштап, майтанып-карганып, улусче чөңгээлеп, чогуш-содаа кылып болбас. Хөөрежип чугаалажыр темалар база кызыгаарлыг болур. Кым-бир кижи дугайында хоптажып, бир кижини бактап, нүгүлдеп болбас. Аныяк кижи чок апарган болза, чаңгысклассчылары деп улус эң шыдаар, шыдамык, демниг улус бооп турар: боттарындан чарыгдалды элээн хөйнү үндүрүп, багай эжиниң сөөлгү чоруун бедик деңнелге эрттиржип, ажыл-херектерни организастап, чанынга олура хонар таварылгаларда чоок улузун солуп турарлар.
Таакпылажып келген чонун шайладып хүндүлээри – база бир чаагай чаңчыл. Шагда болза сүттүг шай, дүлген хой эъди, мүн, быжырган далган, хуужуур, боова-боорзак салыр турган болза, амгы үеде чок-ла чүве чок: янзы-бүрү салаттар, дагаа эъди, хаван эъдинден кылган изиг чемнер, ногаа аймаа, кат-чимис, конфет-чигир, янзы-бүрү чигирзиг суксуннар, арага... Шак бо арага деп суксунну чамдык улус ужур эдертип келген улуска кудар. Ажыг-шүжүгнү үлежип турары дээш, бир-ийи дашканы ижер. Оон улаштыр эзиртир ишпес.
Кожавыс моол чон кижи чок апаарга, арага ишпес. Хан үндүрүп, мал база сокпас. Бир дөрбет угбай менден кайгап айтырып турганын ам-даа утпас мен. «Тывалар чүге өлген кижи доюнга хөй эът чиирил? Хойну дөгерген-даа болза, боданы база албан согар. Эъттиг чемни эңдере кылыр. Чок апарган кижиниң чанынга столдарны сыңмас кылдыр делгеп алгаш, хөй чемненир чорду. Бисте ындыг эвес: чок апарган кижиниң оруу ак болзун дээш, чүгле сүттен кылган ак чем турар. Ак быдаа хайындырар бис»– дээн. «Эр кижи чок апаар болза, доюнга албан аътты согар. Чүге дээрге дуу оранга ол кижи чадаг чорбазын, аъдын мунуп алгаш чорзун дээш ындыг» – деп билир шаам-биле харыылап кааш, ам-даа боданып, сайгарып, улуг улустан айтыртынып чоруур мен.
Ыглаарынга хамаарыштыр чүнү чугаалап болурул? Чоок кижизин чидирип алган кижиниң ыызы канчап келбес боор – албан ыглаар. Ол дээрге кижиниң сагыш-сеткил илерээшкининде бижиттинмээн хоойлу-дур. Ынчалза-даа мөчээн кижиге хамаарыштыр ыглаары шагдан бээр тускай чурумнуг, сагыыр чүүлдерлиг турганын эртемденнерниң тываларга хамаарышкан ажылдарындан номчуп болур. Алдыы, үстүү, ортаа ораннар бар деп билиишкиннер-биле мөчээн кижини эки оранга дүрген чедип алзын дээр болза, хөлүн эрттир ыглавас, халактавас. Ол ыы-сыы, халак-хилек хат-чаъс, диңмирээшкин, кызаңнаашкын болуп, чок болган кижиниң оруунга шаптараазын, моондактарны тургузуп, бар чыдары чараш оранындан астыктырып болур. Чок апарган кижи дээрге-ле чүгле бо мага-бодундан чарлып турар, ооң сүнезини дириг чорааш, кылып чораан үүлезиниң аайы-биле катап-катап төрүттүнер деп угаадыглар сөөлгү үеде дыка нептереңгей. Чүге дизе тыва чон иштинде буддистер база элээн хөй. Ооң-биле чергелештир хам чүдүлге база-ла сайзырап турар.
Чевег болгаш орнукшудулга ёзулалы база төөгүлүг үе аайы-биле аңгы-аңгы. Шаанда тывалар чок апарган кижини ак энчекке ораагаш, ажык черге араатан аң, куштар дойлап кааптар кылдыр аппарып салып каар турган. Черден бедик кылдыр сери кылгаш, аңаа чыттырып каар турган дээш-ле шинчилел ажылдарындан көрүп болур. Амгы үеде хөөр деп адаарывыс аңгылап каан тускай черге оңгар иштинче хааржакка суккаш, ажаап каар апарган. Ийи-чаңгыс өлген кижиниң мөчүзүн өрттеткеш, хүлүн оран-таңдызынче, хемнер-сугларынче өргүптер таварылгалар база бар. Амгы үениң орнукшудулга ёзулалында бурунгу ёзулалдарны тоовайн, херекке албайн, кара туразында боттарыныы-биле чаңнаар чоруктар дыка көскү апарган. Чижээлээрге, хөөржүдүлге ёзулалын уштап-баштап турар кижи: «Чоок улузу, баарын базып алыңар» – деп чарлаптарга, шуут элдеп: барык шупту барып дистиништир турупкаш, долгандыр кээп-кээп баарын базар чаа «чаңчыл» чогаадып алган. Ол шуут шын эвес. Чүгле эң чоок улузу, ылаңгыя чаш ажы-төлү ийлей бербезин дээш баарынга дээр ужурлуг.
Орнукшудулга болгаш хөөржүдүлге ёзулалдарынга хамаарыштыр Тыва Республиканың хоойлузун Дээди Хурал 2000 чылдың июль 12-де бадылап каан. Хонук-оол Монгуштуң «Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп номунда бо дугайында кончуг эки тайылбырлап бижээн. Өске улустан онзаландыр ылгалыр дээн сорулгавыс бе азы, шынап-ла, ёзу-чаңчылдарны эки билбезивистен ирги бе, чок-ла болза өске омак-сөөк чоннардан үлегерлеп алганывыс аайы-биле өттүнүп турар апарганывыстан бе, тыва кижини сөөлгү оруунче үдеп, орнукшудар ажыл-херек «хайнактажып» азы үрелип турар апарган. Үе-шагның сайзыралының аайы-биле мөчээн кижини шыгжаар «кавайлар», хөөрүнүң херимнери, маанайлар белен садып турар апарган. Биеэде дег ол дээш сагышсыравас. Ындыг-даа болза ал-бодувусту алдынарывыста, ниити культуравыста эскиттерни эдип алыры артык эвес. Кижи хөөкүйнү бо өртемчейден улуг хүндүткел, энерел сеткил-биле үдээри күзенчиг.
Россияның статистика албанының медээзи-биле 2024 чылда Тыва Республикага 5 337 уруг төрүттүнген, 2023 чылга деңнээрге, 401 уруг эвээш болган. А кижилерниң өлүп-хораар чоруу бир муң чурттакчыга хамаарыштыр алырга, 9,6 кылдыр өскен. 2023 чылда 8,8 турган. Хөй кезиинде кижилер хан-дамыр аарыгларындан, ыжык аарыгларындан болгаш мага-ботка кемдээшкиннерден чок болуп турар. Чурттакчы чоннуң өзүп-көвүдээри – 2 056 кижиге дең. Эрткен чылын ниитизи-биле тыва чон чеди муң ажыг кижизин чидирген. Кандыг чылдагааннар-биле дээрзин кижи бүрүзү кончуг эки билир. Ынчалза-даа чурттакчы чоннуң өзүп-көвүдээриниң эң кол көргүзүү болур чаш ажы-төлдүң төрүттүнүп, немежип турарының талазы-биле Тыва Республика Россияда ийиги черни ээлеп турар.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту кылымал угаанга чуруткан.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4