Шаандакы феодалдыг Таңды-Урянхайга эки турачы тыва шериглерни сүзүк шерии дээр турган. А сүзүк дээрге шериг кижиниң төрээн чуртунга ханы бердингенин илередип турар эң ыдыктыг билиишкин. Сүзүк тулчуушкунга дайынчының хей-аъдын көдүрүп, сорук киирер.
1912 чылда сүзүк шерии Барыын Моолга Хомду (Ховд) дайынынга киришкен. Бо дугайында эртемден Ю. Аранчынның бижээнин алырга, ук дайынга Тес кожуундан 250 дайынчы, а Хемчиктиң Бээзи, Даа кожууннарындан 150 хире шериглер дайылдашкан дээн. Маңаа хамаарыштыр Хомду дайынының киржикчизи даайым Хертек Санчап «Көгээр-Чаңгының» 1950 чылдарда меңээ сактып чугаалааны болза, Хомду дайынынче Хемчиктен 700 эки турачы шериглерни Чымба бээзи, ноян Буян-Бадыргы, ооң каты мээң өгбем Ёзуту чагырыкчы олар үдеп чедирген. Эртемден Аранчынның бижээни, Хертек Санчаптың чугаалааны ёзугаар санаар болза, шериглерниң ниити сан-түңү ам-даа чедир тодараттынмаан.
Хомдуга ийи хүн үргүлчүлээн дайын Моолдуң алдарлыг шериг чанчыны Хатанбаатар Магсаржав командылаан моол, тыва шериглерниң тиилелгези-биле төнген. Барыын Моолду Манчы-кыдат эжелекчилерден хостаан.
Хомду дайынынга Тывадан шупту 17 кижи балыглаткан, а чүгле Түлүш Чалбаакай дээр дайынчы эрес-маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Үстүнде дайынга Хемчиктен хөй дайынчылар шылгараан. Оларның бирээзи мээң кырган-ачам Базыржап ноянның оглу Банчен-Мээрең. Ол Хомду дайынынга эрес-дидим тулушкан дээш муң шеригни эргелеп-башкарар Мээрең дужаал-биле шаңнаткан.
1922 чылда Туранга Күрседи Оюн даргалаан Угудар намның хуралының шиитпири-биле ТАР-ның чаа тургустунган Чазаанга дөрт яамыны немей тургускан. Бирээзи Шериг яамызы. Удатпаанда 25 кижилиг чарылга шерии көстүп келген. Командиринге Хомду дайынының киржикчизи Тактаң-Маадыр томуйлаткан. Ол ТАР-ның шериглериниң бир дугаар командири болган. Ынчаарда Чазактың чарылга шерии Хем-Белдириниң чөөн талазынга «Шокар өртээл» дээр каш санныг өглерге турлаглаан. Ам ол черде кызыгаар отряды турар. Ол үеде чарылга шерии ёзулуг шериг ышкаш эвес. Шеригниң сагылга-чуруму кошкак, туралаан кижи удуп чыдар. Аъш-чемин боттары кылып чиир. Шериглерниң назы-хары, идик-хеви чаңгыс аай эвес. Ынчангаш «Шокар өртээл» шериг паараңынга дөмейлешпес, бир-ле хөй кижилиг улуг аал сагындырар. Чарылга шерииниң кылыр ажылы хөй. Колдуунда Чазактың даалгазын күүседир, кожууннарга албан бижиктери чедирер, херек кижилерни кыйгыртыр...
1923 чылда Чазактың чарылга шериин Иштики херектер яамызынче шилчиткен. Ооң орнунга ТАР-ныӊ Чазааның чанынга 30 кижилиг доктаамал шеригни тургускан. Ооң командиринге Сүрүн Оюн томуйлаткан.
1924 чылда лама Сумунак Кууларга баштаткан Хемчиктиӊ «контрреволюстуг» самыыны үнген. А самыынныӊ үнген чылдагааны ТАР-ның болгаш совет чазактың төлээлери кожууннарже үнүүшкүннүг хуралдар эрттирип, «арын чазар» деп кижи маңаа бижип шыдавас бужар политиктиг үүлгедиглерни кылган. Чон аңаа удурланып үнген. Шынында олар ок-боо тудуп, тура халывааннар. Ынчалзажок Степан Бүлчүӊге баштаткан ТАР-ның каш шерии кызыл партизаннар-биле кады деӊнээр чүве чок каржы-дерзии чоруун көргүзүп, Хемчиктиң тайбың чонунга хан-чин, уё-човуурну арттырып кааннар.
ТАР-ныӊ эреңгей сайыды М. Буян-Бадыргы Хемчикке болган «самыынның» айыылдыын билгеш, Советтиг Россиядан шериг киирер дугайында дилег кылган. Совет чазак Буян-Бадыргыныӊ дилээн хандыргаш, Таңды-Тываже бир эскадрон «хайгааракчы» кызыл шеригни чоруткан. Ынчаарда Тока аңаа хелемечилеп эгелээн.
1925 чылда ТАР-ныӊ шериин бир эскадрон кылдыр эде тургускан. Шак оон эгелээш, тыва шериглер ССРЭ-ниӊ Кызыл шериинден үлегер-чижек ап, сугнуӊ ийи дамдызы дег дөмей апарган. Орус командирлер тыва эскадронга политиктиг, дайынчы арга-дуржулгазын берип, аъттыг, чадаг чыскаал сургуулун эрттирип, кожууннарже үнүүшкүннүг походтарны чорутканнар. Түӊнелинде, тыва шериглер аът мунар, селеме чайып халдаарынга, часпас адар талазы-биле эки белеткелин көргүскеннер. Ынчалза-даа оларныӊ четпес чүвези — сургуул-суюлу чок, үжүк-бижик билбес, идик-хеви арыг-силиг эвес. Чүге дизе олар көшкүн аалдардан шеригже келдирткен бүдүүлүк кижилер.
1928 чылда кырган-ачам Банчен-Мээреңниң кады төрээн кыс дуңмазының оглу, эртемден лама башкы Монгуш Лопсаң-Чиңмит латинчиткен тыва бижикти чогааткан соонда, кыска үеде шериглерниң бижик билбес чоруу узуткаттынган. Тергиин эки номчуп, бижип турар шериглерни кожууннарның улуг, аныяк назы-харлыг чурттакчыларын бижикке өөредири-биле сургакчыладып чоруткан.
Ол шагда шериглер «Дөгээ баары» деп ырыны марш-чыскаалдарга:
Дөртен аътты чарыштырган
Дөӊгеликтиг Дөгээ баары.
Дөртен шериин чыскаап сургаан
Төп-ле черниң дөрт-ле яамы.
Алдан аътты чарыштырган
Агы оъттуг Дөгээ баары.
Алдан шериин чыскаап сургаан
Албан чери алды яамы
деп ырлажып, арат чоннуӊ сеткил-хөөнүн көдүрүп турганнар.
1934 чылда ТАР-ныӊ Сайыттар чөвүлелиниӊ даргазы Сат Чүрмит-Дажы тыва шеригни бир дивизион чедир улгаттырган. Ол-ла чылда шеригниӊ санын улам көвүдедип, аъттыг шериг полугу кылдыр эде тургускан. Бо тыва полкка ТАР-ның Чазаа Араттыӊ Революстуг Шерии (АРШ) деп атты тывыскан. Шак оон эгелеп тыва шеригниӊ ниити тургузуу, өөредилгези, командирлерниӊ шериглерге негелдези улам шыңгыыраан. Тыва командирлер ол күрүне ужур-дузалыг, чугула ажыл-херекке боттарыныӊ үлүг-хуузун харам чокка бергеннер. Оларга ТАР-ныӊ көскү шериг удуртукчузу генерал-майор С.Д. Шоома, ТАР-ныӊ Камгалал яамызыныӊ сайыды полковник М.Ч. Сувак база аъттыг шериг полугунуӊ комиссар, командири С.А. Күжүгет «Сарыг-Серен» дээш оон-даа өске улуг-биче командирлер хамааржыр.
1943 чылда АРШ-тыӊ эки турачылары Украинага немец-фашистиг эжелекчилерге удур эки тулчушканнар. Т.Б. Кечил-оол, Ч.Н. Хомушку олар Совет Эвилелиниӊ Маадырлары болганнар. Чаӊгыс тыва полктан ийи маадыр үнгени дээрге кандыг-даа шериг төөгүзүнге турбаан. Ынчангаш тыва улус бодунуң маадырлыг аъттыг шериг полугунга чоргаарланыр ужурлуг.
1944 чылда ТАР ССРЭ-ге Автономнуг область болуп каттышкан соонда, АРШ бодунуӊ шериг ажыл-чорудулгазын соксаткан.
Шулуу КАРА-САЛ, иштики херектерниң хоочуну.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20