Кижизидикчи башкы дээрге чаш уругнуң ийи дугаар авазы-дыр. Эртемденнер, депутаттар, даргалар, эмчилер, башкылар, ажылчыннар, инженерлер, чолаачылар дээш кандыг-даа мергежилдиң кижилери кижизидикчиниң холундан өзүп-мандып үнер. Чаштар-биле ажылдап турар башкының бир кол сорулгазы – чаш уругнуң кандыг-ла-бир чүүлге салым-чаяанын эскергеш, ону сайзырадыры азы хензиг чаштың сагыш-сеткили, угаан-медерелинде чаштып чыдар хензиг отчугашты өөскүдүп кыпсыптары. Шак ындыг онзагай башкыларның бирээзи – Кызыл хоорайның 21 дугаар уруглар садының хоочун кижизидикчи башкызы Майя Демир-ооловна Ховалыг.
2012 чылдың чайын «Орленок» уруглар лагеринге ажылдап тургаш, Майя Демир-ооловна-биле таныжып алган мен. Ол чыл санында «Орленокка» эң-не бичии уруглар бөлүүнге ажылдап чайлаар кижи. Башкының уругларга ынакшылы хажыызындан илдең көстүп турар. Оон аңгыда, чаа ажылдап эгелеп чоруур аныяк улуска арга-сүмезин кадар, дузалажыр, езулуг дагдыныкчы.
Майя Демир-ооловна Сүт-Хөл кожууннуң Ак-Даш суурунга көдээ ажыл-агый ишчилери Демир-оол Даңзынович Ховалыг биле Чакаа Монгуш-ооловна Монгуштуң дөрт дугаар уруу болуп төрүттүнген. Кады төрээннери шупту 8 кижи – 4 оол, 4 кыс. Ада-иезиниң ажыл-амыдыралының аайы-биле Майя Ак-Даш, Шамбалыг, Эрзин суурларның школаларынга өөренип чораан. Келир үедеги мергежили кылдыр башкы ажылды шилип алгаш, эртем-билигни Кызылдың башкы училищезинге чедип алган. Ук училищениң доозукчулары кылбас-тутпас чүвези чок, салым-чаяанныг онзагай башкылар болур турган.
Башкы эртеминиң аайы-биле Майя Демир-ооловна Шамбалыг ортумак школазынга эге класстар башкылап эгелээн. Амыдырал аайы-биле Кызыл хоорайның 3 дугаар школазынга, Хову-Аксы ортумак школазынга база ажылдап чораан. 2005 чылда дуржулгалыг башкы апарган Майя Демир-ооловна Кызыл хоорайга доктаамал чурттай бергеш, 21 дугаар уруглар садынга кижизидикчи башкы болуп ажылдаа-ла, бо хүннерге чедир бердинген ынак ажылында 17 чыл чедип турары бо.
«Черле бичии чаштарга ынак болгаш, эгезинде уруглар эмчизи болуксап чораан мен. Күзелим бүтпейн баарга, бичии уругларны эмнээрге, өөредирге-даа, канчап баар боор дээш кижизидикчи башкының мергежилин шилип алганым бо. Шын шилилге кылган мен деп санап чоруур мен» - деп, башкы чугаалаар.
Телефон орнунга дириг чугаа
Уругларга хөй кичээнгей херек. Башкы кижи эртен эрте ада-иеден бичии чашты эргеледип-чассыдып тургаш, хүлээп алыр болза эки деп хоочун башкы санап турар. Чаш кижиге ада-иези-биле эртенги чарлыышкын дыка берге болур. Уруглар садынче чаа-ла барып эгелээн үезинде уруг черле ыглаар. Оон чоорту өөрени бээр. Хойнунга олуртуп, авазы ышкаш чассыдар. Башкызы эргеледип-чассыдып хүлээп алырга, уруг дараазында хүннерде ыглавайн, боду-ла башкызынче халып чеде бээр боор.
«Бо үеде ада-иелерниң чаш ажы-төлүнге кичээнгейи аргажок эвээш. Ажы-төлү-биле аралажып чугаалашпас апарган-дыр. Авазы чай чок болгаш, уруг алыр кижи суг хөлезилеп алыр. Чаш уругга гаджеттер тутсуп каарга, хөөкүйлер ону-ла көрүп олурар. Шаанда уруглар садынга кээп эгелээн уруг бүрүзү чугаазы үнүп, домактарны чугаалай берген турар боор чүве. А ам болза, сыр дедир. Чугаазы үнмээн уруглар-биле ажылдаарга база дыка берге» – деп, кижизидикчи башкы хомудалын илеретти.
Авазы уруглар садындан уруун азы оглун алыр дээш кээрге, өпеяазы авазының телефонун ушта соп алгаш, мультиктер көре бээр, хевин-даа кетпес, а авазы чаш төлүнүң хевин кедирип эгелээрин болганчок эскерип болур. Уруглар-биле чугаалажып, хүн канчаар эрткенин айтырып, харылзажырын, телефон тудуспазын башкы сүмелеп турар. Анаа кудумчуга кылаштап чорааш безин, уруглары-биле чугаалажыры чугула.
«Чамдык ада-иелер ажы-төлү-биле канчаар, чүнүң дугайында чугаалажырын билбес болгулаар. Каяа-даа чорааш, карааңарга көзүлген чүве бүрүзүн ажы-төлүңерге тайылбырлап бериңер. Ынчан уругларыңар сонуургаан чүүлдерин айтырып эгелээр. Ыяштар кандыг-дыр? Ногаан. Дээр чүге ак-көк болганы ол? Чер кандыг хевирлиг? Черде довурак кандыг өңнүг? Оруктар кандыг-кандыг хевирлерлиг болурул дээш шуптузун чугаалажыр. Уруглар садынга чип хүнзээн чемин-даа айтырып болур. Чигирзиг, ажыг, дустуг, амданныг дээш...”
Уруг бүрүзү чаа ном дег
“Кандыг-даа уруг-биле ажылдап эгелээр бетинде, эң-не баштай ада-иелер-биле харылзаа тудуп алыры чугула. Уругнуң ынак чүүлдерин, чүнү кылыксаарын, чүнү чиксээрин, кандыг тоолдар дыңнаарын, кандыг мультфильмнер көөрүн дээш шуптузун башкы кижи ада-иеден айтырып алыр. Ада-иелер, аргалыг болза, чаш төлүнүң кижизидикчи башкызындан чүнү-даа чажырбайн чугаалап бээр болза эки. Уруг бүрүзү тускай делегей болур. Чамдык уругларны эргеледип-чассыдып, чамдыызы-биле шыңгыы, а бир чамдыызы-биле оожум, а бир чамдык уругларга албан ыыткыр чугаалаарга эки дээш, уруг бүрүзү чаа ном дег, онзагай болур. Кандыг-даа уругну өөредип, эде кижизидип алыр аргалар бар” – деп, Майя Демир-ооловна чугаалады.
Эге класс башкыларын үжүк-бижик билбес биче чашты өөреткен дээр болгай, а кижизидикчи башкы омааш тудуп билбес чаштарны өөредип турар.
Күзүн чаа өөредилге чылы эгелээрге, Майя Демир-ооловна бир дугаар ээлчегде ада-иелер хуралын эрттирер чаңчылдыг. Чүге дээрге ол хуралга чыглып келген ада-иелерге уругларга ойнадыр оюннарын өөредип алыр. Чижээлээрге, башкызы салаалар биле ойнаар оюн өөреткен болза, уруг бажыңынга баргаш, ада-иези-биле база ойнаксаар болгай. А ада-иези оюнну билбес болур. Ынчан уруг аакталып ыглаар, хорадаар, чаңы баксыраар.
«Бо салаа кырган-ава, бо салаа кырган-ача, бо салаа авам, бо салаа ачам» дээш уругларны салааларын ажылдадыры-биле ойнадыр. Уруглар өөредип турар номнарымны бээримге, ада-иелер чурукка тырттырып алгаш, бажыңынга база уругларын өөредип эгелээрлер» - деп, башкы сонуургатты.
Кадрлар айтырыы чидиг
Майя Ховалыг ышкаш хөй чылдарда уруглар-биле ажылдаан дуржулгалыг башкылар чылдан чылче ховартап бар чыдары чажыт эвес. Акша-шалыңы чегей, харыысалгазы улуг ажылга улус үр ызырынмас. Ынчангаш хоочун дуржулгалыг башкыларга эң-не харыысалгалыг бөлүктерни бүзүрээр болур. Майя Демир-ооловна сөөлгү беш чылда эң-не бичии бөлүкте 2 хар чартыктан 3 харга чедир чаштарны өөредип турар. Күзүн чаштарны хүлээп алгаш, кыштадыр өөредир, оон өске башкыга хүлээдиптер. Чаа өөредилге чылы кээрге-ле, база катап чаа чаштарны хүлээнип алыр.
Өөредилге черин дооскаш, ажылдап келген чамдык аныяк башкылар шала улуг сеткилдиг болгулаар дээрзин хоочун башкы чугаалады. Дораан бир-ле ада-ие-биле бактажы тыртып алыр. Ада-иелерниң аразында база кандыг-даа аажылыг улус турар, ынчалза-даа черле башкы кижи кандыг-даа чөрүлдээлиг айтырыгны болур-чогуур кылдыр шиитпирлеп билир турар ужурлуг. Ынчангаш бо ажылга аныяктарның ызырынмас бир чылдагааны ында. Бир талазында ажыл дилеп турар аныяктар хөй, а өске талазында уруглар садтарында башкылар чедишпес, ажылдап келгеш, дораан чоруй баар таварылгалар көвүдээн – ажылды угбайн барганы ол. Кижилер-биле ажылдаары нарын болгай, а уруглар садынга чаштар болгаш оларның ада-иелери улуг улус-биле база тускай ажылды чорудар апаар.
«Эдегей» 50+
Майя Демир-ооловна хөй янзы сонуургалдарлыг онзагай кижи. Үш чыл бурунгаар «Эдегей» 50+ деп бөлгүмче кирип алган. Ында 50 хардан өрү назылыг херээжен улусту сцена кырынга чараштыр кылаштаарынга, бодун алдынарынга өөредип турар. Бөлүктүң башкызы Вячеслав Доңгак боду. Неделяда 3 катап чаңгысклассчы эштери Елена Хуураккай, Мирослава Седен-оол суглар-биле кады бөлгүмнүң кичээлдеринче барып турар. Эгезинде кара форма хеп кедип алгаш, фитнес сула шимчээшкиннери кылыр, ооң соонда бедик ээжектиг идик кедип алгаш, чараштыр кылаштап өөренип турар. Ниитизи-биле дөртен ажыг херээжен улус ук бөлгүмде хаара туттунган.
Шак мындыг онзагай делегейлиг, сагыш-сеткили чаш уругнуу дег арыг кижилер езулуг кижизидикчи башкылар болур. Ооң бир бадыткалы – Майя Демир-ооловна Ховалыг.
Айдын Ондар.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
