Чер-делегей кырында кижи бүрүзү катаптаттынмас, тускай, бодунуу-биле ылгалып турар болур. Шак ындыг онзагай кижилерниң бирээзи – Таңды кожууннуң Балгазын ортумак школазында орус дыл болгаш чогаал башкызы Оксана Одаг-ооловна Монгуш. Ол хостуг үезинде янзы-бүрү идик-хепти болгаш ойнаарактарны кончуг чараш кылдыр аргып турар.
Алды харлыг бичии Оксананы кады төрээн угбалары Оюумаа, Олча, Аялга аргыырынга өөредип каан. Ол эң-не баштай “аай-дедир” болгаш “резинка” деп аргыгларны өөренип алганын сактып чугаалаар. Эң-не бир дугаар аргаан эди – ээжектеп аргаан чылыг ук. Чылдың-на кыргаан хой дүгүн чайның чылыг хүннеринде арыдыр чуп белеткеп алгаш, дыдып, ээрип алгаш, шевер угбашкылар бүдүн өг-бүлезинге кыжын кедер чүң уктарны аргып бээр турганнар. Бир дугаар нарын кылыг – джемперни Оксана Одаг-ооловна чедиги класска бүдүнү-биле боду аргааш, кеткенин чылыы-биле сактып чугаалаар:
– Аңгы-аңгы чараш аргыгларны авамның чыып белеткеп каан янзы-бүрү чараш журналдарындан көрүп, аргып эгелээш, чоорту бодум чогаадып аргып турар апарган мен. Школаны дооскаш, студентилей бергеш, бодумнуң кедер кышкы чылыг хептеримни, аржыылдарымны хостуг үемде аргып алыр турган мен. Экзаменге белеткенип, номчуттунуп-даа олургаш, аргыттынып олурарымны кады өөренип чораан эштерим сактып чугаалаарлар.
– Чагыглар хүлээп алгаш, аргыыр деп бодал кажан тыптып келген ирги?
– Ооң мурнунда чүгле бодумга аргып чораан мен. Кажан школага башкы кылдыр ажылдай бергенимде, кады ажылдап чоруур коллегаларым, бажыңымга кирген эш-өөрүм аргып каан туткууштарымны, чадыгларымны көргеш, оларга база аргып бээрин дилээрге, чагыгларын күүседип турган мен. Ынчалдыр аргыттынар бичии “бизнестиг” апарганым ол. Чоорту чагыдыкчыларым саны көвүдеп, “вайберге” бөлүк ажыдып алгаш, аргаан ажылдарымның чуруктарын аңаа чыып салып эгелээн мен.
Ойнаарактар аргыыр бодал сагыжымга тыптып келген соонда, дораан амыдыралга ону боттандырган мен. Дириг амытаннар, ойнаар-кыстар, мультфильмнер маадырлары дээш аңгы-аңгы кылдыр аргып каарымга, улус-чон ажы-төлүнге, дуңмаларынга белек кылдыр амырап алырлар-дыр. Ылаңгыя тыва ойнаар-кыстарны кончуг сонуургаар болгаш, бо-ла чагыглар киире бээр.
– Кандыг чагыглар хөйү-биле кирер болур-дур, Оксана Одаг-ооловна?
– Чуртувуста төрүттүнүп турар чаштар хөй болганы-биле боор, бичии уругларга бопук идиктерни бо-ла чагый бээр-дир. Ынчангаш бопуктарның янзы-бүрү хевирлерин интернет четкизинден көрүп, аргып эгеледим. Ол аргыырда, дириг амытаннар дүрзүлери-даа, спортчу идик, сандалия-даа хевирлиг кылдыр аргыыры бар, янзы-бүрү аргыглар-биле чараштап каастап кааннары-даа бар. Каш бопук идиктер аргаанымның санын безин уттупкан мен.
– Чоокку чылдарда тыва национал хеп модада апарган болгай. Тыва хептер аргып турар силер бе?
– Ийе, бодум база сөөлгү үеде идик-хепти тыва хевирге аргыырынга онза сонуургалдыг апарган мен. Бөрттү-даа, моюн-ораар, чеңи-чоктар, хөйлең, чүвүр, платье дээш хептиң кандыызын-даа хээлер ажыглап тургаш, тыва хевирге аргып каарга, улус дыка сонуургаар боор-дур. Оон аңгыда, туткууштар, чадыглар, сыртыктар дээш оон-даа өске.
Тыважыдып каан хеп аймаа тускай черни ээлеп турар. Тыва бөрттүң хээлерин аргып өөренип алгаш, чоорту база чагыглар ёзугаар аргып эгелээн мен. Хөй кезиинде байырлалдар эрттирерде, чурукка тырттыржыр сорулгалыг, анаа-даа кедер кылдыр өг-бүлезиниң кежигүннеринге шуптузунга аргыдар боор-дур. Ол-ла ынак ажылым – чаштарга бопуктарны тыва идик хевирлиг кылдыр аргып, бажыңга кедер тапочкаларны база национал стильге дүүштүр чогаадып аргып эгеледим.
Оксана Одар-ооловна – ус-шеверлерниң янзы-бүрү делгелгелериниң доктаамал киржикчизи. Таңды кожууннуң делгелгелеринге чаңгыс эвес удаа киришкен. Делгелгеге киириштириптер ажылдары доктаамал хол адаанда белен бар болур, тускай белеткел негеттинмес дээрзин шевер чугаалады. Башкы кижиниң ажылы бачым, чай чок дээрзи билдингир. Оон аңгыда, өг-бүле, суур черге бажың ажылы база хөй болгай. Шевер башкыга аргыттынары чүгле немелде орулга киирип алыр ажыл эвес, а ынак ажылы, сонуургалы болуп турар.
– Кирген чагыгларны аргып, чамдыкта орай дүнге киир олуруп тургаш, үезинде доозуп бериптерин кызыдар-дыр мен. Оглум биле уруум шору өзе берген болгаш, бажың ажылдарын боттары-ла кылып кааптарлар, мен чүгле чем кылыр мен. Кылган ажылымның өртек-үнезин доктаадырда, аргаан хендириниң өртээн, каш шак аргаанын, ажыглаан чырыын, аргыгның нарын азы бөдүүнүн, эдилелдиң хемчээлин дээш шуптузун санаар, барымдаалаар апаар. Шак ынчаар санап кээрге, хол-биле аргаан хептиң өртээ оранчок улуг түңге келир – а чонда ол хире өртекти ууптар харык кайда боор. Чүгле бо таварылгада эки орулга кирип болур. Бодум хуумда колдуунда эш-өөрүм чагыдар болгаш, улуг өртек адавас-тыр мен. Ажылым улустуң сеткилин өөртүп чоруурунга сагыш-сеткилим чылыгар-дыр – деп, шевер башкы бодалы-биле үлешти.
– “Шын” солуннуң номчукчуларынга чүнү күзээр силер, башкы?
– Кижи бүрүзү бодунуң сонуургалын тып алгаш, сайзырадыр болза эки. Талант чок деп кижи турбас деп бодаар мен. Шенээр, тудар, сайзырадыр болза, кижи чүнү-даа шыдаптар. Күзээр болза, үени-даа, арганы-даа тып алыр. Корткан херээ чок. Чүге дизе бодумнуң бо күзелимни бодап чораан-даа болзумза, боттандырбайн, хөй-ле чылдарны эрттирип алган болдум. Шагда-ла эгелээн турган болзумза, оон-даа хөй чараш чүүлдерни аргыптар турган чадавас мен. Күзелдерни бодал кырынга арттырбайн, сорулгадан салып алгаш, кылып кириптеринче кыйгырар-дыр мен. Бодунуң кылыксаар ажылын кылып чоруурга, кижи боду база аас-кежиктиг болур.
Чыжыргана КАРА-САЛ чугаалашкан.
Чуруктар маадырның архивинден.
