| КОМПОЗИТОР СОЛААН БАЗЫР-ООЛ–90 ХАР |
Чаа-Хөл – кайгамчыктыг чогаадыкчы салым-чаяанныг кижилерниң ораны. Оларның аразындан хууда салым-чолу-биле ылгалып, чогааткан аялгаларының, бижээн шүлүктериниң аян-хөөнү-биле композитор Солаан Базыр-оол база чогаалчы Моңгуш Өлчей-оол өскелеринден онзаланып чорааннар. Кайызы-даа инвалид, бирээзи арын-шырайы өртең шүлүкчү Моңгуш Өлчей-оол, өскези караа согур композитор Солаан Базыр-оол “Чаа-Хөлдүң айдыңында” деп ырыны 1950 – 1960 чылдарда чогаатканнар.
Чалгыглар бо шимээн чокка сүржүп келгеш,
Чанывыста эрикке кээп шулурашты.
Чартык айның херелдери кылаң сугнуң
Чалдарынга эсти дүжүп мөңгүннелди...
Ырының сөзүнден-не ооң аялгазы чайгаар куттулуп кээр дээрзи илдең.
Солаан Базыр-оол биле Моңгуш Өлчей-оол тыва поэзияның, тыва хөгжүмнүң, тыва уран чүүлдүң кажанда-даа оңа бербес эртинези болуп артып каан ырыларны бижээннер.
Бо хүннерде радио-телевидениеге, концерттерге, телефоннарга дыңналып турар “Тывам кызы” деп ырының чогааттынган төөгүзүн Өлчей-оол Куңгааевич мынча деп чугаалап орган ийин.
Ыры аялгазы чогаадып алдым деп, Солаан Базыр-оол Чаа-Хөлден Ак-Туругга баянын мотоциклге үңгерип алган халдып келген. Мотоциклдиң ээзи бодунуң чорук-херээниң аайы-биле далаштыы аажок. Аялгага сөс чогаат деп, Өлчей-оолду Солаан ыйыдып туруп берген, Өлчей-оол дүрген чогаадып шыдавас мен дээрге-даа – хоржок. Чайгы хүннүң изии-даа кончуг. Өлчей-оол сери кырынче үне бергеш, аңаа серииттенип, боданып, ыры сөзү чогаадып орда, ооң үе-чергези уруглар.
– Өлчей, бо изигде сери кырында чүнү канчап орарың ол?! – деп кыйгырганнар. – Хемге эштип, серииттениилиңер че!
– Солаан Базыр-оол ыры аялгазы чогаадып алган, ооң сөзүн бижип чадап ор мен – деп, Өлчей-оол чугаалаан.
– Тываның чараш кыстарының дугайында бижип каг даан – дээш, уруглар маңнажып чоруй барганнар.
Ол уругларның соонче Өлчей-оол көрүп орда, дараазында одуруглар ол-ла дораан чайгаар чогааттынган.
Хөлге, хемге душтувус деп хөөретпес мен,
Хөңнүн меңээ сөгледи деп мактанмас мен
Ында-хаая көржүп келгеш, сактырымга,
Ыр дег чараш, сөс дег тода көстүп кээр сен.
Олар Солаан Базыр-оолдуң бижээн аялгазынга тааржыр болган.
– Улаштыр чогаадыр сен – дээш, композитор мотоциклге олурупкаш, Чаа-Хөл суурже арлы берген. “Тывам кызы” деп ырының сөзүн Моңгуш Өлчей-оол ооң соонда чедир бижээн.
Хөй чараш ырларның автору композитор Солаан Базыр-оол шапкын Хемчиктиң Улуг-Хемче киир аккан агымының адаккы талазында Чиңге хем аксы ынчаар чурттап чораан малчын, аңчы араттар Базыр биле Часкалмаа Кыргыс оларның өг-бүлезинге 1935 чылдың сентябрь 3-түң хүнүнде төрүттүнген, ийи айлыында аарааш, караа көрбес апарган деп композиторнуң дугайында төөгү материалдарында демдеглеттинген. Келир үениң хөгжүмчүзү ону долгандыр агаар-бойдусту, амыдырал-чуртталганы кулактары-биле дыңнап, билип өскен. Ооң уян сеткили дааш-шимээнни каш янзы хөөннүг кылдыр сагыжынга сиңирип ап, караа көрбес бичии оол оларны аялгалап катаптай бээрин даайы Сотпа эскерип кааш, хылдыг хөгжүм херексели мандолинаны белекке садып эккеп берген. Чогум-на ынчан келир үениң композитору төрүттүнген боор оң. Бичии Солаан аялгаларны мандолинге боду чайгаар-ла ойнаар апарган.
Чаа-Хөл школазынче Солаан 9 харлыында өөренип кирген. Суурнуң көдээ клувунга ажылдап турган орус хөгжүмчүлер Владимир Муравьев биле Степан Гилев мандолинага ойнаар бичии хөгжүмчүнү баянга ойнаарынга, ноталарны дыңнап билиринге өөредип кааннар.
18 харлыг Солаанны 1953 чылда Оренбург областа Чкалов хоорайда караа көрбестер школазынче өөредип чоруткан. Баянга, мандолина дээш өске-даа хылдыг хөгжүм херекселдеринге ойнап билир оолду школаның хөгжүм башкызы Павел Дугарин бодунуң баян клазынга киирип алган. Бо башкы Брайль системазы-биле (салаалар-биле суйбап) нота номчуп, баянга нота ёзугаар ойнаарынга өөредип каан. Башкызы Павел Степановичини Солаан Базыр-оол бүгү назынында сактып, ооң дугайында кижилерге улуг өөрүшкү-биле чугаалап чораан. Төрээн чуртунче ол ёзулуг хөгжүмчү билиг-мергежилдиг чанып келген. Юрий Кюнзегештиң сөзүнге “Чодураа” деп баштайгы ырызын 1954 чылда бижээн. Ол ыры бүгү Тывага делгеми-биле чаңгыланып турган, авторунуң ат-сураа алгаан. Солаан Базыр-оол культура амыдыралынче шымнып кирген. Чаа-Хөл, Шагаан-Арыг, Баян-Кол дээш өске-даа черлерниң культура одагларынга хөгжүм үдекчизи, удуртукчузу бооп ажылдап чораан.
Караа көрбес, хөгжүмге салым-чаяанныг кижилерниң ССРЭ-де дың чаңгыс хөгжүм училищези, Курск хоорайда хөгжүм училищезинге Солаан Базыр-оол 1960 чылда өөренип кирген. 1963 чылда бо өөредилге черин дооскаш, Шагаан-Арыгда бичии уругларның хөгжүм школазынга башкылай берген. Ооң соонда республиканың өске-даа бичии уругларның хөгжүм школаларынга башкылап ажылдап чораан. Уруглар, оолдарны хөгжүмге өөредип турганын композитор, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Солаан Базыр-оол бодунуң чогаадыкчы ажылында эң улуг чедиишкини кылдыр санап чораан.
Композитор Солаан Базыр-оол хөй ырларны бижээн. Оларны Тываның композиторларының ырларының чыындыларында парлаан. Ооң бодунуң ырларының чыындызы «Уттундурбас час» 1980 чылда чырыкче үнген.
Солаан Кыргысович Базыр-оолдуң чогаадыкчы ажылының эң бедик үнелели– ооң хөй чылдарда ажылдап чорааны Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурда Культура бажыңынга композиторнуң адын ооң 60 хар юбилейи-биле холбаштыр 1995 чылдың декабрь 22-де тывысканы.
Хөгжүмчү салым-чаяанының дээжизи, тыва чону кажан-даа утпас чараш ырларын арттырып кааш, 1995 чылдың декабрь 27-де композитор чырык өртемчейден чарлып чоруткан – ооң ырлары бөгүн-даа чаңгыланмышаан.
Күзүн чырык черге бодараан болгаш, Солаан Кыргысович алдын күске ынак чораан. Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Пюрбюнуң сөзүнге “Күскү сесерликте” деп ырыны бижээн.
Сеңээ ынчан чечек тудусканым
Сесерликке бо-ла келир-дир мен.
Холуң тудуп, хөглүг чугаалажып,
Кожа кылаштажып чораан дег мен.
Көктүг чазын маңаа көрүштүвүс,
Хөлүгүр күс бөгүн мында дүштү.
Саглагар чоон ынак терээвисте
Чаңгыс бүрү менче согаңнап тур.
Чанагаш куу арга көзүлбестеп,
Чаңгыс бүрү черже сылдырт диди.
Харлыг кыштың соогу хадып эртер.
Кайгамчык май катап эглип келир.
Частың чечээ маңаа частып турда,
Шала кежээ борта болчажыр бис.
Черниң хамык шимиин белек кылдыр
Сеңээ ынчан сунуп чедип кээр мен.
Ш. СУВАҢ, журналист.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
