М.А. Күжүгеттиң 70 харлаанынга
Шыктыг черни шыва үнген
Шымыл көктүң бирээзи мен.
Далай суунга дуза кадар
Дамырактың дамдызы мен...
М. Күжүгет.
Башкы, чогаалчы, Россияныӊ болгаш Тыва Республиканыӊ чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү, Россияныӊ Журналистер эвилелиниӊ кежигүнү, Тыва Республиканыӊ культуразыныӊ алдарлыг ажылдакчызы, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы, Барыын-Хемчик кожууннуң хүндүлүг хамаатызы Мария Амын-ооловна Күжүгет төрүттүнген хүнүн демдеглеп эрттирип турар.
Ол Барыын-Хемчик кожууннуң Биче-Аяңгатыга 1955 чылдың март 22-де тɵрүттүнген. Чаш болгаш элээди чылдары өскен төрээн суурунга эрткен база аңаа ортумак школаны дооскан. Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң тыва дыл болгаш чогаал салбырын чедиишкинниг дооскаш, Барлыктың, Тээлиниң, Ак-Довурактың школаларынга орус, тыва дыл кичээлдерин эрттирип, башкылап ажылдаан. 1997 чылдан эгелеп Тываның күрүне университединиң тыва дыл, литература кафедразының улуг башкызы болгаш литературлуг музейниң тургузукчузу болгаш удуртукчузу. Тыва дылдыӊ болгаш чечен чогаалдыӊ бурунгаар сайзыралы, келир үеде салым-чолу дээш сагыжы аарып, ак сеткилдии-биле бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдап чоруур. Ол чымыш ижи хайныккан башкылаашкын ажылында, тыва чечен чогаалдың оруунда бодунуң катаптаттынмас арга-дуржулгазы болгаш онзагай үнү-биле чоннуӊ, сургуулдарның, эш-өөрүнүң хүндүткелин чаалап ап чоруур башкы, чогаалчы.
М.А. Күжүгет – амгы тыва чечен чогаалда элээн билдингир апарган херээжен чогаалчы. Ол «Сактыышкыным чадаганы» (1994), «Салымымныӊ кавайы» (2000), «Идегел» (2005), «Анайжыгаш» (2007), «Сеткилим орбазында» (2009), «Хайыра» (2015); «Чуртталганыӊ чуузазы» (2007), «Бүрү болгаш мен» (2020), «Дүңгүр ыры» (2005) деп номнарның автору. Ук номнарга хамаарыштыр чогаал шинчилекчилери бедик үнелелди берген. Чогаалчының таалыңында амгы үеде чырыкче үнеринге белеткенип алган номнары удавас номчукчуларны өөртүрү чугаажок.
Мария Күжүгет чогаал бижииринден аӊгыда, очулга ажылын база кылып чоруур. А. Ахматованыӊ, М. Цветаеваныӊ, Э. Цаллагованыӊ, Рубоко Шонуӊ, Сайгёнуӊ, Р. Гамзатовтуӊ, Р. Вережаныӊ, Г. Сафиеваныӊ дээш ѳске-даа сураглыг чогаалчыларныӊ шүлүктерин болгаш проза чогаалдарын тыва дылче очулдурган. Ол ышкаш очулга ажылынга хамаарыштыр «Ыдык Библияны», «Шенелделиг психология» деп 3–6 класстарныӊ ѳѳредилге номнарыныӊ, оон аӊгыда А. Солженицынныӊ «Иван Денисовичиниң чаңгыс хүнү", С. Туматтыӊ «Улуг аңның тыныжы" деп номнарын тыва дылче очулдургулаан.
Ол хѳй санныг ѳѳредилге номнарыныӊ, өөредилге-методиктиг сүмелерниӊ автору база тыва чогаал номнары-биле ажылдаарынга дузаламчы ажылчын кыдырааштарны тургузуп, башкыларның ажылынга улуг деткимчезин көргүзүп, үлүг-хуузун киирип, арга-сүмезин кадып чоруур дагдыныкчы башкыларның бирээзи.
Чечен чогаалга болгаш уран номчулгага сонуургалдыг, чогаадыкчы эге базымнарын эгелеп чоруур аныяктарны хаара тудуп, оларны чогаал теориязының билиглери-биле чепсеглеп, «Сорунза» чечен чогаал каттыжыышкынын билдилиг удуртуп чоруур.
Мария Амын-ооловна чоннуӊ хүндүткелин чаалап алган, бедик мөзү-бүдүжү, мерген чагыг-сүмези болгаш быжыг туружу-биле өскелерден онзаланып чоруур башкы, чогаалчы.
Хүндүлүг башкы, чогаалчы Мария Амын-ооловнаныӊ мугур харлаан оюн таварыштыр хөй санныг номчукчуларның өмүнээзинден чылыг-чымчак байырывыс чедирбишаан, узун назынны, буян-чолду йөрээвишаан, демир-үжүү ам-даа ылгын болуп, чоннуң сагыш-сеткилин дүвүредип кээр чогаалдары үзүктел чок үнүп турарын күзедивис.
Башкы, шүлүкчү,
прозачы,
очулдурукчу
Март 19-та А.С. Пушкин аттыг ном саңының чурт-шинчилел чогаалының болгаш национал библиография килдизиниң ажылдакчылары Тываның улустуң чогаалчызы, башкы Мария Күжүгеттиң юбилейинге уткуштур “Аас-кежик алгап чоруур, мерген сөстүг шүлүкчү мен” деп солун ужуражылганы эрттирген.
Ужуражылганың эгезинде В.М. Халилов аттыг күрүне филармониязының аныяк ыраажызы Арыя Ондар «Тывызыксыг оран» деп ырыны ыяңгылыг өткүт кылдыр аалчыларга бараалгаткан. Ырының сөзүн М. Күжүгет, а аялгазын А. Йомужап чогааткан.
Чогаалчыга байыр чедирип, ооң чогаадыкчы ажыл-ижин үнелеп, эртемденнер чылыг, чымчак сөстерин чедирип, боодал чечектерин сунгулаан. Оларның аразындан хоочун чогаалчы Куулар Черлиг-оол бодунуң сактыышкыннарын чугаалап, ТАР-ның үндезилекчизи, улуг баштыңы Буян-Бадыргының чурту база Аяңгаты, төөгүнү уттуп болбас, чүү-даа чүве ужурлуг, харылзаалыг-дыр, Мария Күжүгеттиң чогаал бөлгүмүнге кээп турганын чугаалап, өөреникчим бо хире харлай бергенин кайгап олур мен, чоргаарланыр-дыр мен деп, байырлыг сөзүн доосту.
Шаңгыр-оол Суваң, Николай Куулар, эртемденнер Зоя Самдан, Василий Салчак, Шеңне Хомушку, Соруктуг Шивитпей, Тываның күрүне университединиң башкызы Екатерина Чамзырын база Кызылдың башкы колледжизиниң башкызы Аржаана Сарыглар, ук колледжиниң 2 дугаар курузунуң сургуулдары, чогаалчының эш-өөрү Любовь Адыг-Тюлюш база чоок кижилери чылыг сактыышкыннарны катап-катап сактып, ооң чогаалдарының деңнелиниң бедиин, сөс-домаа чедингир, чиңгине тыва сөстерни хөйнү ажыглаар, номчукчуларга улуг үүжени арттырган, мергежээн херээжен чогаалчы дээрзин база катап бадыткап, үнелиг байыр чедириишкиннерин чедиргеннер.
Ук ужуражылгага Россия Федерациязының алдарлыг артизи база Тываның улустуң артизи Анзат Куулар М.А. Күжүгеттиң баштак аянга бижээни шүлүктерин база «Кара чаңгыс эжим» деп ырызын бараалгатканы онзагай.
Аалчылар, чогаалчының мөгейикчилери ооң хуулгаазын демир-үжүү ам-даа чараш шүлүктерни, улуг хемчээлдиг чогаалдарны номчукчуларга бараалгадырын база каң дег быжыг кадыкшылды, аас-кежикти күзеп турганнар.
Мария Күжүгет чаа үнген ному “Дүңгүр ыры” деп номундан шүлүктерин номчуп, өөрүп четтиргенин илеретпишаан, номнарын белекке сөңнээн.
Шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу Мария Амын-ооловна Күжүгеттиң мугур харлаан юбилейлиг ужуражылгазы солун, уттундурбас болуп эрткен.
Ирина ООРЖАК.
Чурукту интернеттен алган.
"Шын" №11 2025 чылдың март 27
