КАА-ХЕМНИҢ МАЛЧЫННАРЫНЫҢ НААДЫМЫ
Тываның малчыннарының күш-ажылчы улуг байырлалы республика Наадымының мурнуу чарыында кожууннарның наадымнары эртип, аңаа тус черлерниң малчыннарының ажыл-ишчи чедиишкиннерин түңнеп, мурнакчы малчыннарны алгап-мактап, шаңнал-макталды тыпсып турар болгай.
Республика чергелиг Наадымның мурнуу чарыы неделяда, июль айның 11–12 хүннерде, Каа-Хем кожууннуң малчыннары Наадымны байырлап эрттирген. Малчыннарның Наадымы Сарыг-Сеп сумунуң тургустунганындан бээр 120 чыл болгаш Каа-Хем кожууннуң 90 чыл ою-биле капсырлажып эртип, кожуунда эп-найыралдыг кады чурттап, ажылдап турар хөй национал улустуң найыралының байырлалы апарган. Интернационалчы кожууннуң төөгүлүг байырлалынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг киржип, каа-хемчилерге бүгүдеге чаагай чедиишкиннерни күзээн.
Каа-Хем кожууннуң культура килдизи ол хемчеглерге ушкажып, кожууннуң дугайында чараш ырылар мөөрейи эрттирген. Аңаа Тыва Республиканың композиторлар эвилели база идепкейлиг киришкен. Оларның бижээн ырыларының чараш аялгалары, ырыларны ырлап, чонга аян туткан ыраажыларның тааланчыг үннери Каа-Хемниң малчыннарының Наадымының хөгжүм каасталгазы болган.
Кожууннуң культура килдизиниң даргазы Анжелика Бүрбү, Сарыг-Септиң Культура бажыңының уран чүүл удуртукчузу Ульяна Моңгуш база Аржаана Сандан олар баштаан каа-хемчилер композиторларга ак кадак биле сүттүг шайны сөңнеп, аажок чылыг уткуп алганынга өөрээн бис. Культура одаанче чалааш, ашкарып- чемгерип, изиг-ханнатканнар. Аңаа кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Олег Коржевский, кедергей узун-шыырак орус омактыг кижи келгеш, композиторларга өөрүп четтиргенин илередип турду.
Каас-чараш чурумалдыг Каа-Хем кожуунда чурттап чоруур күш-ажылдың хоочуну, кожууннуң хүндүлүг хамаатызы Сергей Сымчаанның “Сарыым чурту Сарыг-Севим” деп шүлүүн композиторлар аажок сонуургааннар. Ынчангаш ол шүлүкке чараш аялганы композитор Михаил Хомушку бижээн. Ол аялга композиторларның хей аъдын көдүрүп, удуртулга болдурган. Чаарттынып туттунган культура одаанга Тываның ат-алдарлыг артист ыраажылары аян тутканын чыглып келген чон аажок сонуургап көрген.
“Сарыым чурту Сарыг-Севим” деп ырыны көрүкчүлер сагыш-сеткилинге дыка чоок хүлээп ап, эң-не сонуургаан ырызы деп мөөрейниң жюризиниң шиитпирлээни-биле ырының сөзүнүң автору Сергей Сымчаанга, аялгазын бижээн Михаил Хомушкуга беш-беш муң рубль акшаның сертификаттарын тывысканы-биле шаңнал-мактал эгелээн.
Орус дылда “Каа-Хем” деп ырызы дээш үш дугаар черге Наталья Лопсан төлептиг болган. Ыраажызы Милана Кызыл-оол. Олар база 5000 – 5000 рубль акшаны ап үндүлер.
Сергей Моңгуштуң “Каа-Хем кожуун” деп шүлүүнге чараш аялгазы дээш ийиги шаңналдыг черге төлептиг болган чоннуң ынак композитору Данзын Кертик-оолга 10 000 рубль акшаның шаңналын тывыскан. Кайгамчыктыг хоюг үннүг артист Наталья Чүлдүм бо ырыны чоннуң сагыш сеткилинче киир ырлаан.
“Каа-Хемим, өршээ-өршээ” деп ырызы дээш бир дугаар черни Алёна Йомужапка тывыскан, 15 000 рубль акшаның сертификадын шаңналга берген. Ыраажызы Эдуард Монгуш.
Черле ынчаш, Каа-Хемни алгап-мактаан кончуг чараш ырылар мөөрей үезинде куттулуп турган. Ол ырыларның авторлары база холу куруг үнмээннер. Өртектиг белектерге төлептиг болганнар. Чижээ, Каа-Хем кожууннуң чараш хемнериниң бирээзи “Үнжей хемим” деп ырыны Тываның улустуң артизи Виктор Мартый-оол тааланчыг кылдыр ырлааш, чонун өөрткен. Ол чараш хем ырак Тожудан Каа-Хемче шурап баткан.
Шаңнал-мактал соонда Салчак Тамба аттыг библиотеканың ажылдакчылары композиторларны чалааш, кедергей чараш ном саңын сонуургадып көргүстү. Ишти-дашты дыка-ла каас, чараш ном оран-савазы болду. Номчулга залының ишти номчукчуларга таарымчалыг кылдыр кылган, номнар фондузу байлак болду. Ол чараш библиотеканың директору Чойгаана Монгуш биле ооң кады ажылдап турар специалистериниң демниг ажылы каракка көскү.
Кожууннуң Наадымы ийи хүн ишти үргүлчүлээн. Аът чарыжын, чадаг чарышты, мөгелер хүрежин сонуургап көрдүвүс. Шаңнал-мактал шыырак болган.
Каа-Хем кожууннуң хүндүлээчел, эп-найыралдыг интернационал чурттакчылары-биле байырлашкаш, аъттаныптывыс. Салчак Токаның “Тос чадырда” деп номунда “Бо-ла болгай, Мерген” деп бижиттинген, ооң автору чогаалчы Токаның төрээн хеминге орук ара доктаап, Каа-Хем кожуун-биле байырлажып чарылдывыс.
Александр ООРЖАК,
журналист.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №54 2024 чылдың июль 20
