Дыңнаары багай уруглар школа-интернадының 70 чыл оюнга
1954 чылда Тыва АССР-ниң Улуг Хуралының Президиумунуң 147 дугаарлыг Шиитпири-биле, ол чылдың сентябрь 1-ден эгелеп кулаа дыңнавас уругларга школа-интернатты ажыдарын чоннуң өөредилге килдизинге дааскан. Аңаа ук килдистиң даргазы Б. Болдур-оол атты салган соонда, кулаа дыңнавас уругларга бир дугаар школа-интернатты Ак-Довурак хоорайга ажыткан. Школа-интернат кыдыг черге ийи бичии бажыңчыгаштан тургустунган: бирээзинге өөреникчилер өөренир, өскезинге чурттаар кылдыр шиитпирлеттинген. Школа-интернаттың директорунга Михаил Николаевич Куркучеков, өөредилге талазы-биле оралакчызынга Калистра Григорьевна Золотареваны томуйлаан.
Тыва чон кулаа дыңнавас уругларны чугааланып турар кылдыр өөредиптер деп чүүлге бүзүревейн турганнар. Ынчангаш чамдык өг-бүлелер оолдарын, уругларын чажырып, бербейн турганнар. Ынчалза-даа чон үстүнден келген дужаалга удурланып шыдавайн, уругларын башкыларга хүлээдип турганнар. Ийи чыл иштинде школа назынындан оранчок улуг 13 өөреникчини чыып, оларны өөредип эгелээннер. Бир дугаар башкылары: Казаньдан Дина Михайловна, Краснодардан Любовь Григорьевна, Кызылдан Валентина Гавриловна биле Лилия Семеновна.
Дөрт чыл болган соонда, 1958 чылда кулаа дыңнавас уругларның школа-интернадын Ак-Довурак хоорайда асбест заводу өөреникчилерге хоралыг деп санааш, Кызыл районнуң Чербиже көжүрген. Ол үеде өөреникчилер саны 30 чеде берген турган. Башкылар дыңнавас уругну чугааланып турар кылдыр өөредип шыдаарынга чон бүзүрей берген.
Ол үе дургузунда башкылар ынак өөреникчилерин кагбайн, кады-ла көжүп чорааннар. Оларның бирээзинге Любовь Григорьевна Афанасьева хамааржыр. Ооң күш-ажыл дептеринде кара чаңгыс бижилге бар, орус дыл болгаш чогаал башкызы деп.
1964 чылда школа-интернатты Тываның күрүнениң башкы институдунуң бир талазынче көжүрүп, аңаа турумчуй берген. Оон бээр ук школа-интернат хөгжүп, ажыл-амыдыралын чаартып, хөй-хөй өөреникчилерни доостурган. Ам бо үеде ында эге школаның өөреникчилери өөренип турар.
2013–2014 өөредилге чылында ортумак болгаш улуг класстарны Кызыл хоорайның Спутникте "Надежда" школа-интернаттың бажыңынче көжүрген.
70 чыл иштинде хөй-хөй директорлар солушкан. Оларның аразында дефектолог башкы Клара Камзай-оол 22 чыл директорлаан. Ооң соонда күш-культура башкызы Аяс Пирингиле 10 ажыг чылдар дургузунда үре-түңнелдиг ажылдаан. 2014–2019 чылга чедир школа-интернатты Саяна Хүлер-ооловна Шожал удуртуп ажылдап турган. 2020 чылдан эгелеп Чодураа Өнер-ооловна Монгуш удуртуп эгелээн. Чодураа Өнер-ооловна үениң деңнелинге дүүшкен бышкан билиглиг, шимченгир, эрес-кежээ, кижилер-биле чөптүг харылзааны тудуп, шудургу ажылдап турар удуртукчу.
Чодураа Өнер-ооловна 1996 чылда Тываның күрүне университединиң эге класс салбырын дооскан. Бо школа-интернатче 2000 чылда кижизидикчи башкы болуп ажылдап кирген, үениң аайы-биле тускай сурдопереводчик талазын дооскаш, дефектолог башкы болган. Ол 2016 чылда Өөредилге яамызының Хүндүлел бижии-биле, 2019 чылда "Россияның Хүндүлүг донору" деп хөрек демдээ-биле, 2021 чылда Тыва Республиканың Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле, 2024 чылда Россия Федерациязының Чырыдыышкын яамызының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан. Амгы үеде аныяк директор Ч.О. Монгуш, өөредилге-кижизидилге база эртем талазы-биле оралакчы Сесег Бадыевна (2014 чылда республика чергелиг башкылар мөөрейиниң тиилекчизи), эге школаның методист башкызы Екатерина Анай-ооловна, эртем болгаш өөреникчилерни сайзырадырының талазы-биле методист Алдынай Григорьевна, кижизидилге талазында оралакчы Кара Отканмаевна, өөреникчилерниң кулааның дыңнаарын болгаш чугаа кезээн сайзырадыр шинчилелдерин хынаар бөлүктерниң даргазы Алла Шагдыровна Базыр-Тараа олар чедиишкинниг удуртуп турарлар.
Школа-интернатта 153 өөреникчи, 85 башкы бар. Оларның иштинде 48 башкы, 37 кижизидикчи башкы (44 дээди, 6 бирги категорияның башкылары) кулааның дыңнаары кошкак болгаш дыңнап шыдавас уругларны өөредип-кижизидип турарлар. Школада ийи “Тыва Республиканың алдарлыг башкызы” база 23 башкы “Россияның улус өөредилгезиниң тергиини” деп аттарның эдилекчилери. Школаның материал-техниктиг баазазы чылдан чылче улам быжыгып, уругларның өөредилгезинге бүгү талазы-биле сайзыраарынга улуг идигни берип турар. Школа делгем, чырык амгы үениң негелделери-биле дериттинген спорт залы, күш-ажыл кичээлдериниң класстары, даараныр болгаш чазаныр тускай мастерскаяларлыг. Чырык, делгем, арыг-силиг чемненир черде уругларны хүнде беш катап чемгерип турар. Эмчи сестразы өөреникчилерниң шын чемненилгезинче сагыш салып, хоолулуг чемнерни рацион аайы-биле тургузуп, хыналдага ап турар. Өөреникчилерниң дыштанып удуур өрээлдери ийи аңгы корпустарда дериттинген. Интернатта уругларга хостуг үезин таарымчалыг эрттирери-биле холлду аңгылааш,, амгы үениң негелдези-биле телевизорну аскан. Теннис болгаш шыдыраа столдары салдынган. Уругларга эртем-билиг чедип алырынга болгаш хостуг үезин ажыктыг эрттиреринге эптиг байдалдар тургустунган.
2024 чылдың апрель айда школа-интернаттың капиталдыг септелгезин эгелээн. Ол-ла чылдың күзүн өөреникчилер чаа, чараш, чылыг, чырык чаңгыс каът школаже өөренип киргеннер. Школада интерактивтиг самбыраларны, чараш столдарны, сандайларны, шкафтарны салган, чаа эт-херекселдер-биле дериттинген, класс бүрүзүнде амгы үениң негелдези-биле хол чуур раковиналарны тургускан.
Школа янзы-бүрү федералдыг төлевилелдер-биле ажылдап турар. «Амгы үениң чаа школазы», «Чурагайлыг өөредилге хүрээлели» деп өөредилге бөлүүнге 5 кабинетти база дефектологтар кабинедин ноутбуктар, принтерлер, интерактивтиг самбыралар, көргүзүг материалдары-биле чүмнээн.
Школа-интернаттың өөреникчилери янзы-бүрү олимпиадаларга база интернет таварыштыр олимпиадаларга чедиишкинниг киржип турарлар. Региондан дашкаар, делегей чергелиг интернет-четкилиг дыңнаары кошкак болгаш дыңнап шыдавас уругларның «Билиглер үндезини» база «Өөредилге траекториязы» (НГТУ) деп олимпиадаларынга чылдың-на киржип, чедиишкиннерлиг, шаңнал-макталдыг янзы-бүрү номинация аайы-биле хүндүлел бижиктерни чаалап алганнар. Оларга: 2021–2023 өөредилге чылында Аржаана Донгак, Чечена Хомушку, Айгуль Лопсан-Комбу, Ай-Демир Назыты; 2022–2023 өөредилге чылында Ай-Хаан Базыр-Шивит, Аржаана Донгак, Кежик Донгак, Анастасия Күжүгет, Айгуль Лопсан-Комбу, Шончалай Сарыглар, Аңгыр Тюлюш, Чечена Хомушку, а Айгуль Лопсан-Комбу 2023 чылда Россия чергелиг эртем олимпиадазынга 3-кү чергениң грамотазы-биле шаңнаткан; 2023–2024 өөредилге чылында школа-интернаттың өөреникчилери: Саглана Санаа (9а), Сергек Оттукай (9а), Белек Оюн (9б), Намзырай Чадамба (8г), Анна Егорова (8г), Белек Даваа-Самбуу (8б), Сайын Соян (6а), Доржема Томчай-оол (5а), Анастасия Монгуш (6а), Аюш Хуурак (4а), Мирона Ховалыг (4б), Казылга Күжүгет (4б), Айнаш Момбур-оол (3), Алеска Ооржак (3а), Долума Ондар (3). Бо өөреникчилер үш болгаш оон-даа хөй олимпиадаларның тиилекчилери болгаш призерлары болуп турар. 2024–2025 өөредилге чылында школаның доозукчу болгаш келир чылын доозар өөреникчилери Саглана Санаа, Белек Оюн, Намзырай Чадамба Новосибирск хоорайга школаның мурнундан Россия чергелиг олимпиадага киржип чорааннар. Олимпиада Новосибирскиниң техниктиг университединге болуп эрткен. Оон өөреникчилер улуг өөрүшкүлүг, шаңнал-макталдыг, чедиишкинниг чанып келгеннер.
Школа-интернатты чылдың-на салым-чаяанныг уруглар доозуп үнүп турарлар. Оларның иштинде спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге тергииннер, кандидат аттарның эдилекчилеринге Дженни Чамыян, Чойганмаа Ооржак, Сонам-Церин Монгуш, Назын Сат, Алдар Ооржак (шыдыраа) дээш оон-даа өскелер хамааржыр. 2019 чылдың октябрь айда бистиң 10-гу классчы өөреникчивис Долаан Назыты Европа чергелиг хостуг хүрешке алдын медальды чаалап алган. Доозукчуларывыстан шыдыраага делегей чергелиг чемпионувус Алдар Ооржак, «алдын» холдуг, чуруурунга болгаш чазап-сиилбииринге салым-чаяанныг, тергиин эки өөреникчивис Станислав Оолакай бистиң чоргааралывыс. С. Оолакай амгы үеде чурукчу-дизайнер эртем чедип, Санкт-Петербургтуң чурулга колледжизин дооскан.
Сөөлгү үш чыл дургузунда бистиң өөреникчилеривис күш-культура талазы-биле спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге Россияның аңгы-аңгы хоорайларынга дыңнаары кошкак база дыңнавас улустуң аразынга маргылдааларга чедиишкинниг киржип, шаңналдыг черлерни алганнар.
Школа-интернаттың өөреникчилери чылдың-на регион чергелиг кадыы кошкак уруглар аразында эртип турар «Тергиин – мергежил» (Амбилимпикс) деп мөөрейлерге киржип турарлар.
2024 чылда бистиң өөреникчилеривис Томск хоорайга Фестиваль мөөрейге киржип чорааннар. Салаалар-биле ырлаарының номинациязынга 8б класстың ансамбли «Мээң Төрээн чуртум», удуртукчузу Ш.Б.-Б. Хертек, дуэт «Россия», удуртукчузу И.Т. Зубова, Саглана Санаа 9а класстың өөреникчизи «Мен сээң урууң мен, Тыва» деп ырыны күүсеткеш, шаңналдыг черлерни алганнар.
Чамдык доозукчуларывыс Россияның янзы-бүрү өөредилге черлеринге эртем-билиг чедип алгаш, төрээн школазынче эглип, тускай специалистер болуп ажылдап турарлар. Оларга Чаяна Иргит, Шолбана Монгуш, Регина Ондар, Сайлык Балчиймаа, Аржаана Думен, Алдар Ооржак дээш өскелерни-даа адап болур.
Салым-чолун тускай уруглар-биле холбаштырып, ажы-төлү дег кижизидип чоруур башкыларывыс, хоочуннарывыс: Надежда Очуровна Донгак, Алла Шагдыровна Базыр-Тараа, Галина Владимировна Хаметова, Ирина Тыртын-ооловна Зубова, Лидия Владимировна Гавриленко, Римма Дойнурбановна Минчей, Маргарита Дамбаевна Санаа, Лариса Хоокуй-ооловна Чооду, Саяна Доржуевна Монгуш, Марта Кертик-ооловна Сат хамааржырлар.
Бистиң школавыстың найыралдыг коллективи баскетболга, хол бөмбүүнге, ча адарынга маргылдааларны янзы-бүрү спортчу оюннарны үргүлчү эрттирип турар. Школавыста спорттуң хоочуннары Сергей Балганчикович, Юлия Степановна, Салбак Кызыл-ооловна, Шоома Каадыр-оолович болгаш өскелер-даа ажылдап турар. Дефектолог башкы Шоома Каадыр-оолович Ховалыг амгы уеде тускай шериг операциязында киржип турар.
Школаның база бир чоргааралы – «Сылдысчыгаштар» ансамбли. Караа-биле дыңнаар, холу-биле чугаалаар, сагыш-сеткилинден уран чүүлге бердинген, кайгамчык талантылыг уругларның бөлүү. Олар Россия иштинге болгаш республикага янзы-бүрү мөөрейлерге киришкеш, албан шаңналдыг черлерни ап турарлар. «Сылдысчыгаштар» көрүкчүлерге ынакшылды, идегелди, кээргээчел чорукту болгаш эки чүүлге бүзүрелди сөңнеп чоруур.
Дыңнавас болгаш дыңнаары кошкак тускай уруглар-биле чүгле башкылар эвес, ада-иелер, кижизидикчи башкылар, ажылдакчылар шупту деңге харылзаалыг ажылдаары чугула. Дыңнавас болгаш дыңнаары кошкак уругларны өг-бүлезиниң өске кежигүннери-биле салаалар дузазы-биле харылзааны тударынга, оларның сагыш-сеткилин дамчыдып, билчип алырынга тускай алфавитти шын имнеп өөредип турар бис.
Коллектив кол ажылындан аңгыда, республика чергелиг мөөрейлерге болгаш янзы-бүрү хемчеглерге киржип, шаңналдыг черлерни ап келген. 2017 чылда Тыва Республиканың Өөредилге яамызының удуртулгазы тускай грантыны чаалап алгаш, идик септээр база даараныр цехтерни тургузуп алган. Амгы үеде оолдар боттарының болгаш башкыларның идиктерин септеп турарлар, а уруглар даараныр мастерскаяларда фартуктарны болгаш туткууштарны даарап, аргып, садып сайгарып турарлар.
Кулаа дыңнавас уругларның иштики делегейи бир аңгы онзагай, олар чеже-даа кулаа дыңнавас болза, аңаа торулбас, боттарының салым-чаяаны-биле кандыг-бир чүүлге сундулуу-биле амыдыралын тып, чурттап чоруй баарлар. Оларның салым-чолу аңгы-аңгы оруктарлыг. Дыңнавас кижилер сагыш-сеткилиниң хөөнүн, өөрүшкү-муңгаралын, кылыктанып-хорадаанын салаалар дузазы-биле дамчыдып чоруурлар. Ындыг салымныг болганынга ундаравайн, чонга бараан болуп, боттарының салым-хуузунга ижигип, өөренип, чурттап чоруурлар.
Галина МОНГУШ, кулааның дыңнаары кошкак болгаш дыңнаары багай уругларның школа-интернадының дефектолог башкызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №15 2025 чылдың апрель 24
