Хафиз ШИРАЗИ
Баажы билбес найыралдың ийизинге
Бажым берип, эчизинден хандыкшыдым –
Шиме куткан ишкир, чолдак көгээржикке,
Шилиттинген шүлүктерниң хемежиинге.*
Аар чүъктү артынчактаан ажыың бар бе –
Арттар-сыннар, кызыы орук сени манаан.
Чүгле чаңгыс шаажаң аяаң черле кагба –
Чүдеренчиг чуртталга сээ эглир эвес!
Чааскаанзыргай човулаңныг чуртталгадан
Чалгаарай бээр, түрегдей бээр – салымың-дыр!
Угаанныгны угаан хээглээр, шээжилеп ал!
Уштап-баштаар херектерге киириштирбе.
Таптыг шыгаап-бодаар болза, черле ындыг –
Тамчыктыг чол үүлеге кайыын турар,
Делегейниң, амы-хуунуң шимчении-даа –
Дезип маңнаан хөлегениң оюну-дур.
Кезээде-ле кады бис дээн идегелди
Кезе шаппайн, сеткилимге шыгжап чордум,
Ынчалзажок кедег манаан өлүм-чидим
Ынаныжым өзүн өскен боогдакчы-дыр...
Эмиг-төжүң эргеледип, чассыдып каайн,
Эрткен өйнүң тыныжы бооп артар ыйнаан –
Өөрүшкүнүң, хожудалдың салым-чолу
Өртемчейлер оруу-биле тудуш болур.
Эзириинден секперевес, күжүр Хафиз,
Эгел душ бооп бөгүн мырай элээр-дир сен —
Чимис-каттың шимезинден сербээ чоруур
Шииң-не ындыг, үүлең мындыг кижи-дир сен!
* Перси литературада шүлүктер чыындызын хеме деп адаар...
Хафиз Ширази – алдаржаан перси шүлүкчү, ооң шүлүктери перси шүлүк чогаалының дээжизи болур. Ол ооң мурнунда шүлүкчүлерниң чогаалдарын чогаадыкчы езу-биле эде көрүп, олар-биле көзүлбес үзел-бодал солчулгазын чорудуп турар. Шүлүкчүнүң допчу намдары орта билдинмес бол, ооң кезик-чамдыызын ол чогаалдарында айыткан.
Бодунуң назынында ол алдар-хүндүнү-даа, бора-бүдүн түремик амыдыралды-даа мага хандыр көрген. Кижи амытанның өөрүшкү-муңгаралдыг амыдыралы – Ширазиниң шүлүктериниң кол темазы ол. Чимис арагазы болгаш ынакшааны кыс – ооң шүлүктериниң болганчок-ла аалчылары. Ол ынакшылды чүдүлге кылдыр, а найыралды – чүрээниң өөрүшкүзү деп көөр. Ынчангаш чоок кижилери-биле чарлыышкынга тураскааткан ооң шүлүктери хөлчок кударанчыг.
Хафиз Ширазиниң шүлүк чогаалы, ылаңгыя ооң сурагжаан газель, кыта, рубаи дээн чижектиг жанрлары – чүгле чөөн чүктүң эвес, а бүдүн делегей литературазының дээжизи болур.
Афанасий ФЕТ
Сыгыр даңда ону черле оттурбайн көр
Сыгыр даңда ону черле оттурбайн көр,
Сыгыр даңда хөлчок тамчык удуй бээр-дир.
Чанагаш, чаш көксү-хөрээн хаяа шонуп,
Чаактарында сыртылаажы долбанналды.
Сыртыы безин амдыызында чылыын салбаан,
Чым-сырт дүштүң халыыны-даа биеэ хевээр.
Уштарындан бооп кааны сырбык чажы
Уруг чаштың эгининде карарбышаан.
Дүүн кежээ көзенектиң баарынга
Дүнеже киир дыка-ла үр оруп келди.
Чылбыртың ай булут-биле ойнай бээрге,
Шылагыже оюн-тогну топтап орду.
Айлаң-кушкаш сыгыргазы түлүктелип,
Айыраң ай улам өткүт чайнаан тудум,
Хөөкүйнүң арны улам куурарып,
Хөрек-чүрээ аарышкыдан бачыдаар-дыр.
Ынчангаштың сыртылааштыг чаактарында
Най-бичии хөрээнде даң хөрлээлеп тур.
Сыгыр даңда ону черле оттурба даан…
Сыгыр даңда күжүр аажок удуп чыдыр!
Афанасий Феттиң «Сыгыр даңда ону черле оттурбайн көр…» деп шүлүү улус-чоннуң ортузунда нептереп-тараан чараш романс апарган. Дыка хөй номчукчуларның болгаш дыңнакчыларның угаан-медерелинде ол ынакшыл дугайында чараш чогаал кылдыр билдинер. Ынчалза-даа ону Фет хай-халаптың байдалында бижээн дээрзин билир-ле кижи билир. 1842 чылда шүлүкчү өң-талаларының өөнге дүн чарып хонар. Ук бажың-балгатта улуг ажыг-шүжүг келген: эмнеттинмес аарыгдан бичии кыс уруг өлүп чыдар. Ону Фет сеткилинге хөлчок чоок хүлээп алыр. Сагышка арткан харааданчыг чүүлдерден ол чүлдү-чүректи чымырадып кээр одуругларны бижиир. Ында кем чок чаш уругнуң салым-чолу дээш дүвүрел, ажаанзырал долган.
Өлүм-чидимниң ужу-кыдыында келген кижи черле ындыг, муңчулуушкундан чүгле дүш-дүлүнде алаагар – аарыг-аржыкка хилинчектелбээн биеэги овур-хевир көстүп келир. Ажыг-шүжүгге алыскан кээргенчиг иеден чаш уругну уйгу-дүжүнден оттурбазын Фет дилээр. Чүге дизе оттуушкун уругну база катап боттуг, мегечи амыдыралче, төнмес-батпас аарышкыже эккээр. А дүжүнде ол бо назынында барып шыдавазы хуулгаазын оран-делегейже ужугар. Мындыг байдалда ол езулуг аас-кежиктиг болур. Бо дүш ооң сөөлгү дүжү-даа болуп болур, ынчангаш ону оттурбайн, анаа-ла таалап, чаптап көөрүн шүлүкчү кыйгырып турар.
Бадыткаттынмаан дыңнадыглар-биле алырга, бичии уруг ол-ла хевээр уйгузундан одунмайн баар. Чалатпаан өлүмнү дүш-дүлге алыскан чаш төл хүлүмзүрүп уткуп алыр.
Артур ХЕРТЕКТИҢ очулгазы.
"Шын" №2 2024 чылдың январь 13