А.Д. Арапчорнуң 100 харынга
Алексей Дүгерович Арапчор – алдарлыг башкы, шүлүкчү, аас чогаал чыыкчызы, РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан.
Ол 1924 чылдың сентябрь 3-те тараалаң бай Таңды кожууннуң Межегейде Эртине-Булак хүрээзиниң чанынга чурттап чораан көшкүн араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Алексей 5 харлыындан эгелээш-ле, өскүс амыдыралдың аар-бергезин көрүп эгелээн. Ону Улуг-Хем кожууннуң Хендерге сумузунда кырган ада-иези өстүрген. Аңаа Арапчор деп атты лама башкы адап берген. Сөөлүнде барып, ол ады фамилия болган.
Ол Бай-Хаактың эге школазынга, ооң соонда Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип чораан. 1942 чылда Кызылдың башкы техникумун эки дооскаш, ол-ла күзүн Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга эге школазынга башкылавышаан, бот-өөредилге-биле Кызылдың күрүнениң башкы институдун дооскан. Ооң башкылап ажылдаваан школалары ховар, 36 чыл дургузунда амыр-дыжын харамнанмайн, үзүктел чок билдилиг башкылап, аныяк-өскенни эртем-билигге өөредип-кижизидип чораан.
1978 чылдан эгелеп ол «Шын» солунга ажылдап эгелээн. Солунга ажылдап турган үелеринде республиканың бүгү кожууннарындан хоочун башкыларның арга-дуржулгазын, чылдың дөрт эргилдезинде ажыл-ижи чымыштыг малчыннарның амыдыралын, салым-чаяанныг культура ажылдакчыларының дугайында барымдаалыг очерктерни, орук демдеглелдерин хөйү-биле бижип, парлалга арыннарынга чырыткылаан.
Алексей Арапчор 1986 чылдан эгелээш 1994 чылга чедир Тываның эртем-шинчилел институдунга аас чогаал чыыр талазы-биле үре-түңнелдиг ажылдап келген. Ол Тываның аңгы-аңгы булуңнарын кезип, эртем-шинчилел ажылынга улуг ужур-дузалыг аас чогаалының барык шупту хевирлерин чыып бижээш, институттуң бижимел фондузунга арттырган. «Тыва улустуӊ мифтери болгаш тоолчургу чугаалары» деп чыынды номну 1995 чылда Тываныӊ ном үндүрер черинге үндүрген. Бо ном аас чогаал эртеминге көскү болуушкун болбушаан, ылаңгыя өөредилге черлеринге болгаш аас чогаалды сонуургап чоруур бүгү кижилерге улуг ужур-дузалыг болган. Ооң чыып бижээн мифтериниң чамдыызы «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп серияның 60 томунуң бирээзи «Тыва мифтер, тоолчургу болгаш төөгү чугаалар» деп номда кирген.
Алексей Дүгерович ат-алдары чүгле башкы, журналист, аас чогаал чыыкчызы эвес, ол өскелерге дөмейлешпес тускай үннүг, чечен сөстүг шүлүкчү. Баштайгы шүлүү «Ынак-тыр мен», 1943 чылда «Дайынчы кыйгы» деп шүлүктер чыындызынга парлаттынган. Шүлүктериниң бирги чыынды ному 1964 чылда чырыкче үнген. «Кадарчының ыры» (1964), «Сеткилдиң ыры» (1967), «Идегелдиң отчугажы» (1971), «Өшпес оттар» (1975), «Хайгаарал» (1981), «Эр салым» (1991), «Чалым кырлап, чаңгы дыңнап» (2004) деп шүлүктериниң чыындылары төрээн чериниң чурумалдыг бойдузун, ажыл-ишчи чоннуң күш-ажылын, аразындан суг акпас быжыг найыралын, ырлап четпес ынакшылын бижээн хемчээли кыска, артык сөстер чок шүлүктери номчукчуларның сонуургалын оттурган. Бичиизинден тура аас чогаалын дыңнап өскен, ону сонуургаар болгаш, бодунуң лириказынга аас чогаалының уран аргаларын нептереңгей ажыглаар турган. Ооң хөй-хөй шүлүктеринге сураглыг композиторлар А. Чыргал-оол, Р. Кенденбиль болгаш өскелер-даа чараш аялгаларны чогаатканнар. 1998 чылда «Чүректе идегел» деп тоожузу үнген. Ол чыындыда авторнуң аңгы-аңгы чылдарда бижээн чогаалдары, делгереңгей бижээн очерктери кирген.
Алексей Дүгерович Арапчорнуң ажыл-ишчи чогаадыкчы намдары, тыва чогаалдың сайзыралынга киирген үлүг-хуузу уран чогаалга база бир онзагай үннү арттырган.
Ат-сураглыг башкы, база бир салым-чаяанныг шүлүкчү Алексей Дүгерович 2009 чылда мөчээн.
Эр кижиниң чаңгыс сөстүү
Эр кижиниң чаңгыс сөстүү
Экти-биле эннеш болур —
Адыр дылдар, ийи арын
Артын орта чажыртынмас.
Эр кижиниң эткен сөзү
Эртине дег үнемчелиг.
Кээргенчиглер өрү тыртып,
Кежик-чолче дуза кадар.
Эр кижиниң шынчы сөзү
Ээлиг болгаш харыылыг боор —
Изиг күзел, чүрээ-биле
Идегээнге даянгыыш боор...
(1985 чыл.)
Кыска шүлүктер
Боогдал билбес күзел барда,
Бодуңну сен куду көрбе.
Эштериңден артык мен деп
Эшкедээри оон дора.
***
Хииктелдир чаңнап боор сен,
Кижилерни хомудатпа,
Коргулчундан сорбуланыр,
Хомудалдан балыгланыр.
***
Айыыл келзе, кижилерни
Аңгылавайн холуңну бер.
Буян болур — эшке дуза
Булут шыппас сылдызың ол.
***
Чалымнарның берттеринде
Чаңгыланган ыры, шүлүүм —
Эштиң-өөрнүң хөңнүн чазап,
Эки шагның эктин тепсин.
Ирина ООРЖАК,
А.С. Пушкин аттыг ном саңының редактору.
“Шын” №67 2024 чылдың сентябрь 4
