ШҮЛҮК – аяннаштырган одуруглар эвес
«Шүлүк бижиптер кижи бүрүзү – шүлүкчү эвес».
Бенджамин Джонсон, англи шүлүкчү
Чүге кижилер шүлүктер бижиксей бээрил? Аңаа чиге харыыны бүгү делегейге ат-сураа билдингир, чогаалчы салым-чаяанын номчукчулар, ниитилел хүлээп көрген шүлүкчүлер безин берип шыдаваан. Ынчалза-даа ылап-ла чечен-мерген шүлүктү кижи бүрүзү бижип шыдавас деп олар демдеглээннер.
Бижээн шүлүктерин номчукчуларның хөй кезии сонуургаан, ылап-ла уран-чечен бижиттинген деп чечен чогаал сайгарлыкчылары үнелээн шүлүкчүлер хөй санныг шүлүктерниң авторларындан эвээш.
Ынчалза-даа шүлүк бижип чоруур кижилерниң мөзү-бүдүжүнде эң-не үнелиг чүүл – чуртталгага, кижилерге оларның тоомча чок эвези, сагыш-сеткили эки чүүл дээш өөрүп, багай чүүл дээш хомудап, ону шүлүкке илередиксээр күзелдии.
Чеже-даа чаагай күзел-биле бижиттинген болза, оларның шүлүктери аяннаштыр бижээн одуруглар эвес, а чечен-мерген чогаал болур ужурлуг. Аяннаштыр бижээн одуругларга авторларның бирээзиниң «Фронтучу өгбелерим» деп шүлүүнден дараазында одуругларны хамаарыштырып болур (авторнуң бижээнин хевээр арттырган).
Хеймер оглу мөге шыырак Буяндызы
ТАР-ның баштыңы, чазактың удуртукчузу
Токаның бүзүрелдиг камгалакчызы, хайгааракчызы
ТАР-ның иштики херектериниң старшиназы.
«Шын» солуннуң редакциязынга бижикчилерниң шүлүктери хүннүң-не кээп турар. Оларның шуптузу солунга парлаттынмас, чүгле дээре дээн шүлүктерни парлаар. Ооң чылдагааны — оларның барык хөй кезииниң бижиттинген шынары шүлүк чогаадырының негелделеринден оранчок кудузу.
Шүлүк бижиириниң теориязын, дүрүмүн сагывас азы билбес авторлар база бар. Рифма, ритм, строфа дээн ышкаш шүлүктүң тургузуунуң дугайында билиглер-биле таныжып алыр болза эки. Редакцияга келген шүлүктерни номчуурга, одуругларның эге аяннажылгазындан өске шүлүк теориязын авторлар билбес ышкаш кындыр сагындырар. Шүлүктүң строфаларының одуругларының саны каш боорун безин сагывас авторлар бар. Бир эвес шүлүк элээн каш строфаларлыг болза, оларның тургузуу-даа, саны-даа чаңгыс аай болур ужурлуг. Авторларның бирээзиниң «Өгге йөрээл» деп үжен хире строфаларлыг шүлүүнде дөрт, беш, алды одуругларлыг строфалар бар.
Чечен эвес, хоктуг-тур деп
Черле бичии кайгаваңар!
Бурун шагдан дамчып келген
Буруу шуут чок чанчыл-дыр дийин!
Өндүр улуг өртемчейге
Өгге-ле мен торуттунгеш
Өзүп келдим, назыладым
Өөрүп чор мен, тейлеп чор мен!
Будда баштаан бурган оршээ!
(Авторнуң бижээнин ол хевээр
арттырган.)
Автор бо шүлүүнде үжүк-бижик частырыгларын безин этпээн. Оларны солуннуң ажылдакчылары эдип кагзын дээн хевирлиг. Ындыг хөөн чогаадыкчы ажылдың бедик эвес деңнелиниң демдээ деп демдеглеп каары артык эвес.
Шүлүкчү боор салым-чаяандан аңгыда, шүлүк бижиири берге ажыл. Тыва дылдың уран-чечен сөс-домак байлаан ханы билири болгаш чогаадыкчы хөөн-биле ажыглаары чугула дээрзин авторлар медереп билир болгу дег. Авторларның чамдыызының шүлүктеринде бо билиишкин билдинмес. М.Түлүштүң шүлүктериниң бирээзинден ону эскерип болур.
Арага-даа ижип билбес
элдепсимээр тыва чонум
Арагалаан черинге-ле
Соксулажыр, содаалажыр.
(Авторнуң бижээнин хевээр
арттырган.)
Хөй шүлүктерни бижээш, «Шын» солунче удаа-дараа чорудуп турар авторлар бар. Солуннуң ажылдакчылары оларның чогаадыкчы чоруун баштайгы дээрезинде деткиири-биле чүгээр шүлүктериниң чамдыызының «чедер-четпезин эде-хере тырткаш», парлаар-даа. Редакцияга шүлүктерин эккеп турар авторларның аразында Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү мен дээр кижилер база бар. Оларның шүлүктерин сайгарып чугаалажып, чедер-четпес чүүлдерин айтырга, аңаа таарзынмас, социал четкилерде чогаалдарым үнүп турар, оларны номчукчулар багай эвес деп үнелеп, хөй лайктап турар дээрлери база бар. Социал четкилерде авторларның боттарының арыннарында үнүп турар чогаалдарның хөй кезии кандыг-даа редакторлаашкын чок дээрзи билдингир-ле болгай. Мактаары, лайктаары дээрге шүлүктү билдилиг сайгарганы ол эвес.
Шүлүктерниң авторларының аразында «Шүлүүмнү экижидир эткеш, парлаарын диледим» деп бижээн кижилер бар. Мындыг чүүл шүлүктүң авторунуң сеткилинде чогаадыкчы чоруктуң чогунуң херечизи.
Чогаадыкчы ажылга авторнуң мергежили шүлүктен шүлүкче сайзыраар, шүлүктериниң утказы ханылаар, улам-на уран-чечен, бодалдарны илередир аргалары хөй янзы апаар ужурлуг. Кандыг бодалды шүлүүңерге канчаар илередиксээниңерни, сөс, домак, одуруг бүрүзү кандыг уткалыг, кандыг хөөннүг-дүр дээш чогаалыңарны элээн ханы сайгарып көрүңер. Чогаадыкчы ажылдың кончуг чугула талазы ол.
Шүлүк — чараштыр илереттинген бодал. Бижээн шүлүктериңер өске авторларның шүлүктеринден онзаландыр ылгалбас, эгезин аяннаштыр бижээн одуруглар болза – ол чүгле силерниң шүлүктериңер-дир. Оларны чежени-даа бижип болур силер.
«Кым шүлүкчү кылдыр төрүттүнмээнил, ол чеже-даа шүлүкчү болуксаза, чеже-даа шүлүк бижизе, кажан-даа шүлүкчү болбас» деп улуг орус шүлүкчү Валерий Брюсов чугаалаан.
Бир эвес тыва чогаалчыларны алыр болза, ооң херечизи Моңгуш Өлчей-оолдуң чогаадыкчы салым-чолу болгаш ажылы. Бо шүлүкчү бичиизинде-ле озал-ондакка таварышкаш, арны, холдары дээш эът-кежи өрттенгеш, үжүк-бижикке бодунуң кызымаа-биле өөренип, чогаал теориязының билиглерин боду шиңгээдип алган чогаалчы-дыр. А кол-ла чүве – ооң шүлүкчү салым-чаяанныг болганы. Чечен-мерген шүлүктүң үлегер чижээ кылдыр Моңгуш Өлчей-оолдуң «Чаа-Хөлдүң айдыңында» деп шүлүүн номчуурун сүмеледим.
Чалгыглар бо шимээн чокка
сүржүп келгеш,
Чанывыста эрикке кээп
шулурашты.
Чартык айның херелдери
кылаң сугнуң
Чалдарынга эсти дүжүп,
мөңгүннелди.
Чаражымның дыдырарган
чымчак чажы
Чаагымны эргеледип, суйбай берди.
Шынчы чүрээм арыг шынын
билген ышкаш,
Чымчак хоюг эгиннери
чыырлып келди.
Чаа-Хөлдүң агымы дег чараш үннер
Салгын-сырын аайы-биле
куттулуп тур.
Амырактың арнын көрүп,
үнүн дыңнап,
Айдың дүннү эрттирерге,
магаданчыын!
/ Шаңгыр-оол СУВАҢ,
Тываның улустуң чогаалчызы.
"Шын" №62 2024 чылдың август 17