Шагаа

Степан Сарыг-оол
“Аңгыр-оолдуң тоожузундан” үзүндү

Шагаа деп чүвени чыл бүрүде-ле көрүп келдим. Ооң иштинде барык-ла чоокта чүвейн ол, шору эр бооп өзүп-даа келгеним ол боор. Ада-угум-биле элегележир бир бай аалга кадарчылап кыштааш, ол чылын шагаалаанымны черле утпаан дээр чүве бе азы элээн ужурун биле берген мен. Ооң мурнунда Шагааны ужур билбес бичем-даа хараазы-биле нургулайында-ла хой кадарар үлүүм таваржыр болгаш, черге муңгарап-даа эрттирип чорааным ол ыйнаан. Чамдык бай-шыдалдыг улустуң эрге-чассыг, оптуг-опалыг ажы-төлү Шагаа чоокшулап олурда, ай-хүннү санап көрүп алгаш, олче ыяап-ла мен ышкаш өскүс-чавыс, кыдыг-кыя кижилерни албадаптары тодаргай.

Шагаа дээрге бүгү чоннуң база бир сеткил сергеп, көдүрлүр байыр-дою чораан чүве.

Шыырак өг бүрүзү күзүн кыштагга көжүп кел сал-ла, кончуг семис ирт ийикпе, сергени өлүрүп, эъдин бүдүнге доорааш, хырнынга суп доңуруп каар — ону «доорамчы» дээр боор. Оон башка Шагаага чедир мал арыптар-ла болгай.

Өшкү, хою чок ядыы улус-ла хөөкүйлер Шагаага дой дооравас, бар-ла шаа-биле кадык хайындырып, шай-суксун кудуп эрттирер.
Ол Шагаада мээң хой кадарар үлүүм безин хөлчок таптыг таварышкан. Дөрт өг болгай бис — дөрт кадарчылар аан. Мээң ээлчээм бүдүүнүң хүнү таваржы берген. Ол хүн даглар бажынга ыр-шоорум-даа кежээлээн. Сактырымга, черле чаңгыланмас өзээнден доң хаялар безин чаңгыланып, мени өттүнүп ырлажып турган ышкаш. Ынаар тайга тазында аргалар мээң кыйгым дыңнааш, хире-хире бөлдүнчүп келгилеп каап, одарын солуп, өскээр көжүп-даа тургулаар.

Ол-ла Бел одурту кожа-кожа кыштагларлыг алды кодан аалдарның дугуржуп алгаш, үш хонукта улаштыр дойлаар болган Шагаазынга дөгерезинге барып, хамык оюн-тоглаазын көрүп, эки-даа дайнап алдым!

Баг эдектээн кижи болгай мен. Мээң аалымның сураглыг кагыгжыларынга баг эдектээним ол. Олар дөгере-ле мени кагбас дээш алгыржыптар. Мээң алгап-йөрээп, ырлап бээрим оларга дыка көдүрүмчелиг турган болгай аан. «Бажында манадым, кезинде келдим! Эдектерим, хончуларым!

Башкы мергең-биле мат кыл!» — дигилээш, бүгү аал ишти дыңнап турар кылдыр ырлап, чүү деп мактавас дээр ону!
Че, ол-даа канчаар. Ол-ла байыр ёзулалдың эгезинден сактып таныштырайн.

Хамык өглер бүдүүнүң хүнүнде-ле эки-бак эжик-ширтээн, өөнүң өрегезин дүжүрүп, силгип кактааш, өгнүң ыжын аштап кааптар.
Өгнүң ыдык огун ужулгаш, бажынга бүдүн ирт кудуруу шашкаш, сыртык бажы үзүкке тургускаш, мурнунга саң салып каар. А бурганныг өглер база-ла оозун аштап-чүлгүп, мурнунга дагыл-байлаңын чемнеп, өргүп каар. Чула, күжү үргүлчү хып турар.

Өгнүң ынаалар арты-биле долгандыр «челе» хериптер. Ол челе дээрге ак чүңнү ээрип туруп кылган кулун, бызаа челези ийикпе, анай, хураган хөнезин өттүндүр кылган, ында чок-ла чүве чок: челениң савактары, хөнениң салбактары, согааш, бала, деспи, хууң, чүген, чулар дээш ыяштан чазап-даа каан, чүң удазындан аргып, баглап-даа каан. Бодап көөрге, ойнаарактан өске чүү-даа эвес-ле хире. Биеэги доорамчыны уштуп, эргизи салып каан. Ол кежээ хамык уруглар аал артында дагдан бадар үш чуңгунуң бажын доштап, ортузунда ойлу берген черлерин хар-биле дескилеп чамааш, ооң кырын база суг-биле шаптап доштап каан бис. Аал коданында тевектээр, баг кагар, баг адар, ааттынып ойнаар черлерни дөгерезин аштаан — кылаң чүве.

Бир өгнүң ээзи лама кижи чүве, «бүдээл хураарым ол» деп өрегезин дуй тыртып алган, коңга, дамбыразын чайып, быдыргайндыр номчуп олура хонган. Кырган улустар ынаар барып-ла турар чүве.

Хүндүс хой кадарып чорааш, дагдан харап көөрүмге, аал эжиинде Саң-Салыр деп тей кырында улус-ла шаараңайнып, чүве-ле кылып турган. Кежээ чанып олура, таварып көөрүмге, база-ла солун: аразы он базым хире черде ийи талды тургускаш, оларның дөзүн хар оваалап тургаш, ыяк быжыглап каан. Ол ийиниң баарында эрги хоюткуну катап эде чыып тургускаш, эң кырында улуг паш аксы хире калбак дашты салгаш, ооң кырында чарган кургаг ыяш-биле кажаа тудуп каан.

Ол кежээ оолдар бир өгге кажыктаан, кыстар бир өгде даалылап, хорулдаан — мырыңай хөглүг. Мен ол-ла оюннарны көрүп, өглер аразынга салып тура, Чеди-Хаан эжик бажынга доораланып келгенде, ынаар бүдүнге хыйыжып чыда, удуп каап-тыр мен.

— Ойт, Аңгыр-оол! Тур, шымда, уйгу-хавы. Даштыгаа барып, чунуп каавыт. Бо эртен эрттир удуп болбас чоор! — деп, кожайымның бир элээди оглу силгиди. Шынап-ла, өгде удаан кижи черле чок, дөгере-ле аъш-чем кылган турлар. Даштыгаа үнүп кээримге, даң караңгызы — сылдыс хевээр.

Аалдың уруглары ынаар, чуңгулаар дагда каттыржып, шимээргей-дирлер ийин моң! Халып чеде бээримге, чүм харда чунган кыстар эчигейлээн турлар. Бир өгнүң кадарчызы эжим оолдуң чанынга баргаш:

— Бо эртен чүге ыяап-ла эрте туруп чунар ужурлуг чүве ирги, эжиким? — дидим.

— Шагаада черле ындыг-ла болгай. Ам удавас маңаа, бо душка — дээш, демги Саң-Салыр кырынче айыткаш, — Эжен чаларап келир, аңаа уткуй барып тейлээр бис. Аңаа тейлевейн удуп калырга, бачыт-даа арывас, аксының кежии дудаар чүве-дир ийин. Билдиң?

— Ой, эжен! Бис ону — бодун көөр бис бе ынчаш, эжим? — деп, дээрде сылдыстарже көрүп айтырдым.

— Дыка ыыттава! Эженни чүге кый дей бээдиң, дыңнап каар. Дүрген чунуп ал харын! — деп, эжим мени коргудуп кагды.
«Улус даады-ла «эжен-эжен» дижип чоруур боор, ол чүве-дир аа! Аңаа эки чалбарып көөр-дүр, аас-кежии-даа хайырлаар чадавас. Оода-ла кижи болган-на кижи базынмас, хырын даады тодуг чоруур кылдыр өршээр болза» деп бодап, каарган даваны дег кара холумну доң харга, өрттеткен дуюг куйгалаан чүве ышкаш, катап-катап дүрбээш, арнымны изидир-ле чундум. Өгге кээримге, күүйүм кадай от чырыынга арнымны көргеш:

— А-че, күжүр Аңгырны! Арнывыстан өрт хып турар кылдыр дүрбүпкен ышкаш-тыр бис але — деп, шынап-ла, магадаан аянныг чугаалады.

— Черле ол хире бар боор. Хар безин изиңейнип турду — дидим.

— Ча, чоруулуңар! —деп, ол-ла аалдың шуптузунуң ага-баштыңы болур бистиң кожайывыс баштааш-ла, бир кижи тавакта чаа дүлген эът, бир кижи доңгууда изиг шай, бир кижи чалама туткан; демир-хүүректе көс салып алган, оозун туткан-даа кижи бар; ак энчек-даа туткан, чажыча — тос-карак-даа туткан, тавакта артыш, чөкпек, саржаг холааш, туткан-даа кижи бар. Улуглар баштаан Саң-Салырже шуужуптувус. Даң хаяазы агарып келген. Баргаш, демги ийи талдың баарынга энчектер чаткаш, хамык чем дээжизин ында салды. Талдарда өг санындан чаламаны херипти. Хоютку кырында туткан кажаа иштинче демги көстүг отту ургаш, кажааның азыгларының кырынга кончуг чаглыг чокпак ээгилерни, демги саржаглыг артышты салырга, магалыг чалбыыштыг — чаг одаг чайыңайнып-ла үнген. Аал баштыңы ашак доңгууда шайын чажыча-биле узуп чашпышаан:

— Өршээ, хайыракан!
Чылан кежи чылбырады,
Чыл бажы эртти,
Бак чүве баады.
Эки чүве, ээлди, хайыракан… —
дигилээш, дивези-ле чок:

— Эът чиирден
Хай-бак,
Ханаа-думаа чайлап турзун!
Оът чиирден
Ыт-куш, эңмек сырынгы чайлап турзун!

Чамдык сөстерниң утказы-даа билдинмес, ойнап-шыннап турары-даа билдинмес. Демги моорлап келген Эженни көрүксээш, бүдүү одаг-саңның ыжынче көөрүмге-даа, сураг, алаңзып өөрүп-даа, коргуп-даа турар мен.

Чажыг чажып дооскан соонда, улуг-биче, эр-херээжен — аал ишти дөгере бөрттеривис уштуп салгаш, чиге бурунгаар көрүнгеш, баштарывыс харга үзүп тейлеп эгеледивис. Ол тейлеп турар үеде, кижи бүрү бүдүү иштинде сымыранып чугааланып турар болду. Мээң оң таламга турган кадайның чугаазының чамдыктары дыңналып турган:

Эжен черинден келген
Элчиниң,
Аза черинден келген
Алдагжының
Аъдының аксын чайладыңар,
Аас-дылдан чайладыңар…
Ону дыңнааш, мен бодум хуумда демги чунуп тура, бодап алганым дилээмни сымыранып тур мен:
Эрген болганга базындырбаңар,
Эдик-хептен элетпеңер,
Иштим-хырным аштатпаңар!..

«Оон-даа ыңай чүнү дилээр чоор?» деп боданып, сөстер тыппайн, хөй-ле бодалымга будулуп турумда-ла, хамык улузум ам дөө харда барган, бөргүн уштуп, моюндуруун борап кактаан, бүткүр боду харга аңдаштанып, кактанып эгелээн турлар. Ону барып өттүнүп ойнап эгеледим.

Ол-ла кактанып, силгиттинген соонда, улус дөгере-ле чолукшуп, амыр-мендизин айтырып эгеледи.

— Амыр-ла — дээш, бичии кижи ийи холун бурунгаар сунуп үзеш кылынгаш, улуг кижиниң ийи холунуң адаан дозуп салчыр. Дең эжи болза, кайы мурнааны-ла алдыыртан өрү чолугар. Черле улуургавас — биче сеткилдиг болур дээш, алдыыртан өрү чолукшуурун кижи бүрү оралдажыр. Ол чолугарда, аргалыг болза уштуктуг, чулдургууштуг болза чогуур. Чеңин берзенип алган кижи болза ыяап-ла кеткеш чолугар.
Оон ыңай ол чолукшуурда, хүндүлээри — улуг кижизинге «ак чүве» сунуп чолугар ёзулуг. «Ак чүве» дээрге кадак, дадаазын, оон ыңайлаарга, ээрип каан чүңге чедер.

Улуг дүжүмет, лама чижектиг улуска улуг өртектиг кадак, даалымба, шай азы өлүк аймаа: киш, дииң, дилги, күзен чижектиг чүвелерни тудар.
Сумунуң чаңгы, хүндүлери, кожууннуң чагырыкчы, мээреңнери ол хүн амыраар-ла. Ноян, хүн дужаалдыглар мырыңай албан ёзугаар арбан, сумулап хавырып алыр чүве дижир.

Демги ол саң салып, Эженге тейлээр деп чүвениң ук тыптып келген үндезини болза, бүгү чагырга иштинде албаты чон ол хүн Эжен хаанга албан өргүүрүнден тывылган чүве иргин. Өреге бүрүден ынча киш, ынча дииң дижип, хавырып ап турар «албан-үндүрүү» ол деп соонда билип алган мен.

Шыяата, ол-ла тейлеп, кактанып, чолукшуп алгаш, аалга кээп база-ла чолукшуп, агын-көгүн сунчуп, демги чашкан аъш-чемниң артыын ижип-чип, эртенги чемни ижип эгелээн.

Мен сактырымга, бүгү-ле бодум чиигеп, хөрээм хозап, караам чырый берген ышкаш. Шынап-ла, кижи ол-бо деп дорамчылаар кижи-даа чок.
Өг бүрүде тос-таңмаларда дойну быжыра берген. Келген улуска салыр шай, далган-тараа-даа белен. Кирген кижини куруг үндүрер ужур-даа чок. Ыяап-ла шайладыр.

Алды аалдың шагаазы аалывыстан эгелээр турган. Хамык аалдарның улуг-биче улузу аъттыг, чадаг чыылгаш, бир аалче ырлыг-шоорлуг, каткы-чугаалыг шуужуптар. Барган-на аалынга өг санындан мурнай шайлааш, оон үнгеш, даштыгаа чуңгулап, тевектеп, ааттынып, хорулдап, даалылап, шыдыраалап ойнаар.

Ол-ла оюн аразында баштай бир өгнүң доюн чиир. Улуг-улуг кижилерге тавактарга, аныяктарга аяктарга болгаш чамдык бир бөлүк оолдарга бир деспиге салыптар. Ол келирге, ижин чаандан эгелеп доораан чүве төлээде, үс-чаг элегер-ле келир. Чаг чий албас кыстар суг ийи-үш дайнам-даа чедирбес, бажын чайып олурар. Чамдык ажылчын мөге-шыырак оолдар аразында маргыжып олургаш чиир, канчаар ону! Эъттен аңгы чүгле үс, чагны безин тавак ишти чедир арылдырыптар.
Оон кедерезе, кончуг эът, чаг чиир кайгал эрлер бүдүү чугаалажып алгаш, эки дой дооравас харам байларга «бардамнаар» чүве. Ол дээрге кайы-даа талага берге херек!

“Шын” №8 2024 чылдың февраль 3