Шагаа деп чараш кыс

◈ Шагаа тоолу
Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда-даа эвес, эрги чылды үдеп, чаа чылды уткуур Шагаа-дой найыры тывылганда, шак бо болуушкун болган чүвең иргин. Бай кижиге балдыр сыкпайн бараан болур паштанчы чурттап чоруп-тур эвеспе.

Ак айны найырлап, аъштанып-чемненир чаа чылдың Шагаазының аъжын-чемин кылыр дээш, паштанчы кыс падын барап, манчы-хуужуур кылып, чартык айның он беш хонуунда шаг-шинээ төнгүжеге ажылдап-тыр. Шагаа дүнезинде чагырыкчы дээргилерни чалап, чиң шайын, чигир-боовазын, чимис-кадын ширээ кыры сыңмас кылдыр салып-даа турган уруг чүвең иргин.

Хыраа-харны кылаңнаткан, булук-дошту бусталдырган хүн Чалаа дааның кырынга чайынналып бедип кээрге, аалдың ара албатызы байга баштадып алгаш, Шагаа саңы салып, адыш чарыш, адаан-мөөрей эрттирер ыдык тейже йөрээлин салып, чалбарыын чалбарып чоруй барып-тырлар эвеспе. Аалга чүгле паштанчы кыс аяк-сава чуп, аъш-чем улай белеткеп артып каап-тыр. Артыы өгден аарыг шуваганчы калгып келгеш, паштанчыга чугаалаан иргин:

— Куйт дээр кускун чок, сайт дээр сааскан чок деп чүве бо эвеспе, кызым. Ыттар безин аалда артпаан – ыржым шыпшың-на чүве, а ыдык тейде ыр-шоор, оюн-тоглаа, каткы-итки кайгамчык-ла боор.

— Шанакка чоп саадавытпааныңар ол, кадам?

— Оо, орта баргаш, чүнү канчаар мен, кызым. Кызыл аас кижи кыда дайнап алыр эвес, удургу дижим ужа чаанга дынныр эвес, аалга-ла анаа олурганы дээре. Чут бооп, чуңгудан чуглуп өлзе — атка багай ыйнаан, кызым. Кырыыры — кыпсынчыг, кымга-даа херек чок апаар чүве ышкажыл, а сен аныяк кижи аалга орба. Аът кежи сөөртүп алгаш, аал чанында хөртүктүг ийден чуңгулап ойна – деп, шуваганчы чугаалап-тыр эвеспе.

Өөрээн уруг өгден дораан үне халааш, аът кежи адасказынга олурупкаш, кадыр ийден каш-даа катап караңнадып баткан иргин. Канчангаш-ла көөрге, кара чаңгыс өөгү үстүп чыдып калган бооп-тур. Калган ада-иезинден арткан хайыралыг өөгүн алдындан-даа артык үнелээр уруг чүве-дир эвеспе. Адазы ону хола, чести холуп тура шуткуп кылган, а авазы алгы тонунга илип берген чүвең иргин. Бо-ла бүгүнү бодап келгеш, карактарының чажы сыстып, кадыг хөртүктү казып, дээринден деткимчени, черинден чем эреп, сагыш-сеткилиниң ханызындан чалбарып-ла туруп тур. Эргек бажы дег эртине өөк чум харга чүге көстүр боор ийик, тывар дээрге-даа, тывылбаан. Ынчап баарга, ыглап-сыктап орган уруг иргин.

— Шагаада чаш төкпес чоор, чараш кыс. Канчап бардың, кандыг халап диргелди? – дээн үн дыңнааш, уруг көрнүп кээрге, сегел салы курлак четкен, сезен-тозан хар үезинде ирей кижи чедип келген бооп-тур.

— Кайын, канчап мында чедип келдиңер, кайызы ирги силер? – деп, ужур-чөвүн уруг корга-корга, айтырган иргин.

— Ак айның Шагаазының ачылыг өгбези – Ак-Сал ирей деп кижи мен, уруум. Ыы-сыы дыңнааш, ыйгылааштан үнүп келдим ийин. Качыгдалың- га – камгалал, човулаңың- га – чоорган болгай мен, ажыг чаш төккениңниң чылдагаанын ажыт-чажыт-чогу-биле сөглеп бер – деп, ирей чугаалап-тыр эвеспе.

Паштанчы кыс байгы шынын ижин-кара чокка чугаалап бергеш, ак салдыг ададан ачы-буян дилеп-тир.

Ак-Сал ирей аңаа тура-ла чиде берген, а уруг аймап-кайгап артып калган.

Хар-чамны дүргектелдир казыргы хадып эрткен соонда, амдыы ирей турган черинде турар бооп-тур эвеспе. Ол хойнундан алдын өөк уштуп эккелгеш, айтырып-тыр:

— Өөгүң бо-дур бе, уруум?

— Чок – деп, уруг харыылаан.

Ирей кезек үженгеш, мөңгүн өөк көргүскеш:

— Бо-дур бе? – дээн.

— Чок, ол-даа эвес-тир — деп, уруг сөглээн.

Ак-Сал ам-на уругнуң хола өөгүн уштуп эккелген.

– Мээң өөгүм ол-дур, ирем — деп, уруг алгырган.

— Алыксак, чиксек эвес, ак сеткилдиг кижи-дир сен, уруум. Шынчы чорук – чырык өртемчейде эң-не эки шынар боор чүве. Адың кымыл, уруум?

— Адам-ием адаан адын билбес мен, а аал ишти анаа-ла Паштанчы деп адаарлар — деп, уруг шынын сөглеп-тир.

— Шак бо хүнден эгелээш, чараш кыс сени Шагаа деп адаар бис – дээш, ак-көк шуру-чинчини уругнуң курунуң ужунга бооп бергеш, улай чугаалап-тыр:

— Чинчилиг куруңну удууруңда сыртыың адаанга салып алыр сен, уруум. Чинчиң чидирбе, ону дамчыштыр харылзажыр бис – дээш, ирей база катап чиде берген.

Чараш кыс – Шагаа дүн ортузунга чедир байга бараан бооп келгеш, Ак-Сал ирейниң айыткалын ёзугаар чинчилиг курун сыртангаш, кара өөнге удуп чыдып алган. Даңгаар эртен оттуп кээрге, аъш-чемни делгеп салган ак өгде Шагаа чыдар бооп-тур.

— Шагаа байырлалында Шагаа сугдан шайлап аар-дыр — дээн үннер даштын дыңналган.

Шагаа үне халып кээрге, байның балдырбээжек чылгычызы – доруг аъттыг Довук-Мерген торгу додарлыг тоннуг, экер-эрес эр апарган өгже кылаштап чоруп олуруп-тур эвеспе. Довук-Мерген чугаалап-тыр:

— Чараш сарыым, Шагаа. Шайың хайындырып, аъжың-чемиң белеткээш, арат чонуң аъшкарып-чемгер. Шагаа-биле, сарыым Шагаа.
Ол хүнден эгелээш, олар ынчалдыр оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барыптырлар эвеспе.

Владимир СЕРЕН-ООЛ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №7 2025 чылдың февраль 27