ШАГАА – шаг-үениң солчуушкунун, эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал. Ооң сүзүглели – кижилерниң хей-аъдында, сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүнде, бүгү-ле чаагай чүвени оштап күзээринде. Шагаада саң, чалама-даа, чажыг, чалбарыг-даа, амырлажыг-чолукшулга-даа шупту ындыг, бир-ле ужурлуг, сүзүглел уткалыг болур.
СҮЗҮГЛЕЛ – ыдыкшылга, хей-аът. Кандыг-бир чүвени дээди утка-биле ыдыкшыды көөрү.
ХЕЙ-АЪТ – сагыш-сеткилдиң ужугуушкуну, тура-соруктуң көдүрлүүшкүннүг байдалы.
ЫДЫКШЫЛГА – дээди сеткиишкин. Кижиге эң эргим, чоок чүүлдерни, билиишкиннерни сеткилдиң ханызындан хумагалап, сүзүглеп көөрү.
ЧАЛБАРЫГ – бойдустан (октаргай-дээрден, оран-таңдыдан) чаагай кежикти күзеп дилээр езулал.
ЙӨРЭЭЛ – чаагай күзээшкин. Шагаада болза, оран-чурту, аал-ораны амыр-тайбың, азыраан малы хүр турарын күзээриниң езулалы.
ЧАЖЫГ – оран-бойдуска өргүлге. Шагаада ак сүт чемин 9 дээрге, Долаан бурганга, 9 таңдыга чажып өргүүр езулал.
КУРАЙ – кежик кыйгызы. Шагаа саңынга чыылган улус чалбарыг, йөрээлдер үезинде «Өршээ, хайыракан» деп күзээшкиннер соон дарый «Ындыг-ла болзун, йөрээл (чөрээл) доктаазын, чөп чедишсин, курай-курай!» деп езулаар.
САҢ – шагааның сүзүглел одаа. Саңны хүн үнүп орда кыпсыр. Ужуру – саң отка, хүнге чүдүлгениң бурунгу хевириниң ора-сомазы, артыышкыны. Кас демдек хүннүң сома демдээ (сүзүк демдээ) болур. Саңга ак чемниң дээжизи саржаг, чөкпек, ааржыны, эъттиң экизин (төш, чарын-даа) салыр, ооң-биле ол чоок-кавызында черлер ээлерин чемгерип сүзүглээри ол.
ЧАЛАМА – ийи чагының аразында хендирге баглаар ак, ак-көк, көк өңнүг дадаазын пөстер. Ындыг пөстерни аржаан бажынга азы арттарда овааларда курусук дээр ыяштарга баглап каанын база чалама дээр.
КУРУСУК – овааларда тургузуп каан чалама дадаазыннар (шаанда аът хылы) баглаар ыяш.
ЧАЖЫЧА – чажыг чажар тос карактыг сандан (сандан үнүш) ыяштан чазап кылган эдилел. Ону колдуунда «тос-карак» дээр.
Сөөлгү үеде чажычаны чук чок, ак сөөктүг ыяштар дээр хадыңдан, тал, шарландан-даа кылып турар апарган. Ужуру – 9 дээрге, Долаан бурганга, 9 таңдыга чүдүп сүзүглээри.
САГЫЫЗЫН – кижиниң хууда бодун камгалаар, бодунга ап чоруур сүзүглелдиг эдилели.
ЭЭРЕН – өг-өдек камгалаар кандыг-бир амытан дүрзүлүг сүзүглелдиг эдилел.
ЫДЫК ОК – өг камгалаар, бажы каң демир кестиг согун. Шагаада ооң бажын чаглааш, орун бажынга бедик черге азып каар.
ААГЫЛ – чула кыпсыр, ус-чар кудар хүлер, хола сава.
КОЛДУ – дагыл-биле колдуу дөмей. Чула кыпсып, бурган баарынга салыр эдилел.
ЧУЛА – бурган чырыы дээр. Шагаа дүнезинде ол хып хонар ужурлуг.
МӨРГҮЛ КЫЛЫР, БҮДЭЭЛ БҮДЭЭР – шажынчы езулалдар. Шагаа үезинде лама сагылдыгларның чаа чыл ужурун ыдыкшыдып, ном-судурлардан номчуп, тускай сагып күүседир езулалы.
«Шагаа — бүзүрелдиң болгаш идегелдиң байырлалы» деп методиктиг сүмелер номундан алган.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20
