Чөөн чүктүң Чыл санаашкыны-биле бо чылын Тывага ыяш олуттуг, ногаан Чылан чылы моорлап келир. Ону частың башкы айы Март 1-де уткуур бис.
Шаанда тывалар Шагаага күзүн-не белеткенип эгелей бээрлер. Чедишкен тулук иртти дөгергеш, үүжелеп каарлар. Ону «доорамчы» дээр.
Шагаа бүдүүзүнде кижилер чурттап турар оран-савазын аштап-арыглаар, өглеринде куңгурбаа бар болза, өргүл кылып, аъш-чеминиң дээжизин делгеп, чалаар. Шагаага шуптузун сагып, эки белеткенген өг-бүлениң ажыл-агыйы, чорук-херээ чогунгур, чаа чылда амыр-тайбың чурттаар.
Бүдүүде эъттиг чем чиирин шеглээр. Ол хүн камгалакчы Палден Лхамо Бурган бүгү өртемчейни эргий кезип хынаар. Чамдык улус Палден Лхамо сагыызыны удуп чыткан кижини өлүг кылдыр санаар деп турарлар. Ол шын эвес. Бурган кижиге ындыг багай күзээшкин кылбас. Харын аңаа чүгле айызын бербейн барып болур.
Шагаа бүдүүзүнде лама башкылар хүрээге «Дугжуба» дээр арыглал езулалы кылыр. Ол дээрге эрги чылдан чаа чылче сол-менди кирип, эрткен чылдың хай-бачыт, нүгүл-хилинчээн арыглаар езулал.
Чурагачы лама башкыдан чаа чылда кайы чүкче бирги базымны кылырын, хей-аът тугун каяа киискидерин, чаа чылда чүден оваарнырын, аал-оранга кандыг судур-ному номчударын айтырып алыр.
Шагааның бирги чаазында эртен даң адып орда, 3 шак үезинде тургаш, тыва хевин кедип, куңгурбаага чула кыпсып, чаа чылда нүгүл-халап чок, буян-кежик йөрээп, чалбарыыр. Ак сүдүн өрү чажып, саң салыр. Аалга аъш-чемин делгеп салган соонда, Шагааның найыр дою-даа эгелээр. Кончуг шыырак аныяк оолдар Шагаада семис ирт эъди хайындырган үстүг быдааны аразында ижип, маргыжарлар. Ону «бардамнаар» дээр. Ол хүн чем ишкен аяаан ыяап-ла доңгайтыр салыр. Бир эвес Шагаа үезинде чем ишкен аяан өрү салып каар болза, ол аяктың «ээзин» тотпаан деп санаар болгаш аякты катап долдур кудар.
Шагааның найыр-дою адакталган соонда, дагдан инек кежи-биле чуңгулаар, баг кагар, тевектээр, көзүр сөөгү сый кагар. Кежээ кыстар «Аскак-кадайлаар», тывызыктажыр, дүрген чугаа чугаалажырлар. Улуг улус тоол ыдар, оолдар көзерлээр, шыдыраа салыр, кажыктаар.
Шагаада арага ишпес. Алгыш-кырыш, шош-содаа кылбас. Хоп-нүгүл дажывас. Ашак, кадай улус бот-боттарынга чолукшувас чарлырының демдээ. Шагаада дүңгүр какпас. Хам хамнатпас. Чүге дээрге Шагааның ак айынга «караң» чүдүлге таарышпас. Ол ышкаш ыт какпас, аас дыл үнер. Өске улуска акша-төгерик бербес, өреге дүжер дээр. Кижиге кара өңнүг суй белек тудуспас. Ыяш шалбадавас, азыраан малының төнерин оштаар.
Шагааның ийи чаазында аалдажып, суй белек солчур. Улуг назылыг кижилерге «Айыжы», «Самбай» кадактар туткаш, чолукшуур, эрге-чагыргада ямбы-хүндүлүг улуска «Хип» кадак тудар. А кадакты баш ажыр чүгле лама кижи салыр эргелиг.
Шагааның үшкү чаазында кижи бүрүзүнүң хей-аъды, сүлде-сүзүү бедик болзун дээш хей-аът тугу киискидер, саң салып, артыжаныр, ак чем, сүт өргүүр. Ол үеде ачылыг ак Дээрлерге, Бурган сагыызыннарга чаларап барып турар кылдыр чалбарып, сүзүглээр.
Шаг чаагай, Шагаа чаагай!
Шагаа-биле өңнүктер!
Шулуу КАРА-САЛ.
Кызыл хоорай.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №7 2025 чылдың февраль 27