2021 чылдың апрель төнчүзүнден тура Тыва Республикадан шеригже чаа келдирткен оолдар Россияның Чепсектиг Күштериниң одуруун немередип турарлар. Келдиртилге хемчеглери канчаар боттанып, шеригже аъткарылга канчаар чоруп турарының дугайында Тыва Республиканың шериг комиссары, курлавырда полковник Демир-оол Иванович Артына бодунуң интервьюзунга чугаалап берген.
– Чылдың-на часкы, күскү үелерде назы четкен оолдарны шериг албан-хүлээлгезин күүседиринче келдиртири чаңчылчаан. Бо чылгы часкы келдиртилге апрель 1-де эгелээн болгай, мооң-биле холбаштыр чүнү чугаалап болур силер?
– Бо чазын 600 ажыг оолдар шеригже келдирткен. Эрткен чылгы часкы көргүзүглер-биле дөмей.
Россия Федерациязының Чепсектиг Күштериниң овур-хевири эки талаже өскерилбишаан хевээр, шериг албанның ат-алдары чылдан чылче өзүр олурар.
Бир чыл билдиртпейн эртер. Аныяк кижилерге шериг албан-хүлээлгези дээрге эр болуп хевирлеттинериниң үези, шериг мергежилди чедип алыры база ёзулуг шериг эш-өөрлүг болуру-дур. А бир чамдыктарынга шериг албан-хүлээлгези дээрге кедизинде барып, бүгү назынының үүле-херээ апаар хүлээлгеже орук-тур. Шериг эртип каапкан оолдар Камгалал яамызының дээди өөредилге черлеринче конкурстан дашкаар кирер эргелиг, чок-ла болза, өөредилге черинче дужаап кирип турда, өскелерден артыкшылдыг байдалдыг болур.
Аныяк-чалыы оолдарның шериг албан-хүлээлгеге хамаарылгазы чылдан чылче өскерлип олурарын онзалап демдеглээр апаар. Шериг соонда керээ-биле ажылдап артып калган оолдар хөй.
– 2020 чылда чүгле бистиң чурт эвес, а бүдүн делегей чаа коронавирус инфекциязының хамчыынга таваржып, берге үелерни чурттап эрткен. Шериг амыдыралга хамаарыштыр алырга, база ындыг...
– Ийе, кончуг шынын чугааладыңар. Мооң мурнунда билдинмес турган COVID-19-туң халдавыры шыңгыы шеглелдиг хемчеглерни алырын негээн. Аңаа дүүштүр кыска хуусааның дургузунда шериг комиссариаттарының ажылын үндезини-биле эде чаартып, ону эпидемиологтуг байдалга чагырткан бис.
Бо берге үеде келдиртилге комиссиялары колдуунда назы-хары улгады берген, ынчалза-даа шериг албан-хүлээлгезин эртпээн хамаатыларны кыйгыртып турган.
Кожууннарның шериг комиссариаттарын эргежок чугула медицина дерии-биле (маскалар, салаалыг хол-хаптары, бактерицидтиг сайгылгааннар дезинфекция чүүлдери) хандырган. Ооң аңгыда, келген кижилерниң эъдиниң изиин кирер эжик аксынга-ла хынап турган бис. Чыылда чериниң, шериг комиссариаттарының бүгү ажылдакчыларын, шеригже чаа келдирткен оолдарны, шериг кезектеринден оларны ап келген төлээлерни тестээшкинге калбаа-биле хаара туткан. Чүгле болур чогуур хыналдаларны эрткен соонда, хевирлеттинген командаларны аъткарып чорудар. Шеригже чаа келдирткен оолдарга орукка ажыглаар хууда камгалалдың дериин үлеп берип турган.
Албан-хүлээлгезин эрттирер черге чедип келгенде, келдирткеннер ийи неделяның аңгылаашкынын командирлери-биле эртер. Оларның удуур-чыдар черин, чемненилгезин база өөредилгезин өскелерден аңгылап каан болур. Үре-түңнелдиин бадыткаан бо бүгү хемчеглер келдиртилге ажылын чогуур хуусаада шынарлыг доозар арганы берген. Эрткен чазын бо хемчеглерни чедиишкинниг боттандыргаш, ону күзүн база ажыгладывыс.
– Алдынган хемчеглерни көөрге, хамчык үезинде келдиртилге хемчеглерин организастаарын бирден бирээ чокка бодап каан турган-дыр. Бөгүн ук шеглел-кызыгаарлаашкыннарны чоорту уштуп, хамаатыларны биеэги амыдыралче дедир эгидип турар болгай, ынчалза-даа айыыл ам-даа чавырылбаан хевээр...
– Ийе, шынап-ла, айыыл ам-даа улуг хевээр. Шеригже чаа келдирткен оолдарның кадыкшылы биске тоомча чок эвес. Ынчангаш маска, салаалыг хол-хаптар кедери, COVID-19-ка тестээшкин, өрээлдерниң дезинфекциязы, янзы-бүрү хыналдалар биеэги хевээр артып калган. Ол бүгү хемчеглер халдавырның тараарын болдурбайн, эпидемияга удур мооң мурнунда доктааттынган хемчеглерниң комплекизин немээр арганы берип турар.
– Шеригже чоруп турар оолдар тарылга эртер бе?
– Ындыг эрге Россия Федерациязының хамааты бүрүзүнде бар. Бир эвес шериг баарынга чедир үеде тарылга эртпээн кижи болза, ону шериг кезээнге эки тура-биле эртип ап болур. Ам безин COVID-19-тан тарылга шериг албанныгларның ортузунда кидин түлүк чоруп турар.
– Эрткен чылын амыр эвес эпидемиологтуг байдалда кандыг кожууннар келдиртилге талазы-биле эки ажылдааныл?
– Чер-черлерде чагырга черлери, келдиртилге комиссияларын баштап турар оларның даргалары бо чугула күрүне сорулгаларын шиитпирлээринге улуг үлүг-хуузун киирип турары чугаажок. Оларның бүгү талалыг деткимчезиниң ачызында, Төрээн чурттуң келир өйгү камгалакчыларын белеткеп турар. Кызыл, Таңды, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик кожууннарга база Кызыл хоорайга келдиртилге багай эвес эрткен.
– Шеригже келдирткеннер Чепсектиг Күштерге альтернативтиг хамааты албанны эртип болур бе?
– Ийе, болбайн канчаар. Ындыг албан шажын-чүдүлгези шериг хүлээлгези-биле чөрүжүп турар кижилерге тараар. Оларга санитарлар белеткээр курстарга, ачы-буян чедирериниң эрге билиглеринге өөредилге көрдүнген. Ооң соонда оларны Россия Федерациязының Чепсектиг Күштериниң эмнелге организацияларынче хуваар. 2021 чылда Тыва Республикада альтернативтиг хамааты албаны эртер күзелдиг хамаатылар чок болган.
– Келдиртилге 2021 чылдың апрель 1-де эгелээн болгай. Шеригже оолдарны үдеп тура, оларга чүнү күзээр-дир силер?
– Чүнүң-даа мурнунда, Төрээн чуртунуң мурнунга хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседирин, ак орукту күзээр-дир мен. Оолдар албан-хүлээлгезин эки эртсин дээш, бистиң шериивисте бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургускан.
Тыва Республиканың шериг комиссариадының материалдарын А. Хертек очулдурган.