ЧАСКЫ ХОВУ АЖЫЛДАРЫНГА БЕЛЕТКЕЛ
Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуш эрткен неделяның сөөлгү хүннеринде Барыын-Хемчик, Сүт-Хөл болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарже үнүп, мал кыштаглаашкыны канчаар адакталып, часкы хову ажылдарынга белеткел кандыг чоруп турары-биле танышкан.
Ол кожууннарның чагыргаларының көдээ ажыл-агый килдистериниң специалистериниң, сумулар удуртукчуларының болгаш арат-фермер ажыл- агыйларның баштыңнарының киржилгези-биле хуралдарны эрттирип, амгы байдалды сайгарып, часкы хову ажылдарын эки эрттирери-биле, кандыг ажылдар кылза чогуурун чугаалашкан.
Мал кыштаглаашкыны республикага өршээлдиг эрткенин чугаалааш, Тыва-биле кожа Моолда, Хакасияда болгаш Красноярск крайның мурнуу талазында малдың халдавырлыг аарыглары илереттингенин дыңнаткаш, Барыын-Хемчик кожуунда мал-маганга халдавырлыг аарыгларга удур тарыышкынны (вакцинация) чорударының кончуг чугулазын айтып, мал эмчилери болгаш оларга дузалаар кижилерден тургустунган бригадаларны организастаар даалганы Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы берген.
Тыва каңдаачал агаар-бойдустуг регион, ынчангаш тараа аймаан тарып өстүрүп, бедик дүжүттү ажаап ап болурунуң магадылалы арай-ла чигзинчиг байдалдыг чүве төлээде, ооң девискээринге тараа тарып өстүрерин элээн эвээжеткеш, мал чеминге ажыглаар сиген шөлдериниң хемчээлин улгаттырар шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алган чылдагаанын Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуш тайылбырлаан. Россияда тараалаң девискээрлер бар, ынчангаш чурттуң шупту регионнарын, оларның аразында Тываны база, олар тараа продуктулары-биле четчир кылдыр хандырып турар, бистиң республиканың экономиказының кол адыры мал ажылы болганда, мал чеминиң баазазын улам быжыглаар шиитпир хүлээп алдынганын ол чугаалаан. Барыын-Хемчик улуг девискээрлиг суггаттыг шөлдерлиг кожуун. Ынчангаш ол шөлдерге тараа аймааның-даа, мал чеминге ажыглаар сигеннерниң-даа багай эвес дүжүдүн каңдаашкынныг чылдарда безин тарып өстүрериниң магадылалы барын Алик Монгуш демдеглээн.
Барыын-Хемчик кожууннуң чагыргазының көдээ ажыл- агый килдизиниң кол агроному Аржаана Ооржак бо чазын чорудар часкы хову ажылдарының болгаш оларга белеткел дугайында дыңнадыгны кылган.
Бо чазын часкы хову ажылдарын ниитизи-биле 1 471 га черге чорударын планнаан. 1 муң га ажыг черге сула болгаш өске-даа тараа аймаан тарып өстүрер, 1 гадан 13 центнер, ниитизи-биле 13 муң 78 тонна дүжүттү ажаап алыр сорулганы салган.
215 га шөлге хөй чылдыг сигеннерни тарыыр, аңаа 3 тонна үрезин херек. Ону Алтай крайда “Агросибсервис» КХН-ден садып алыр, садыглажыышкын дугайында дугуржулга ажылдарын чоруткан. 238 га черге картофельди тарып өстүрер, 2 618 тонна дүжүттү ажаап алыр. 12 гага огурец, помидор дээш өске-даа ногаа аймаан тарыыр, 144 тонна ногааны ажаап алырын планнаан.
Үрезин айтырыы Барыын-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агыйларында арай нарын. Чижээлээрге, тараа үрезини 181 тонна херек. 6 ажыл-агый үрезинни садып алырының дугайында керээлерни Красноярск крайның мурнуу талазында регионнарда ажыл-агыйлар-биле чарган. 5 ажыл-агый боттары барып туда садып алыр деп турар. Ону “Россельхознадзор” болгаш «Россельхозцентр» федералдыг албан черлериниң Тывада органнарының ол хуралга киришкен ажылдакчылары дыңнааш, тараа болгаш сигеннер үрезиннерин садып алырда, кончуг кичээнгейлиг болурун сүмелеп, багай шынарлыг үрезин оларга садып болурундан кичээндиргеннер.
Бо чазын олуртурунга херек 595 тонна картофель үрезининиң 381 тонназы ажыл-агыйларның боттарында бар. Эң эки шынарлыг (элита) 6 тонна картофель үрезинин Красноярск крайның Шушенское районда ажыл-агыйдан садып алырынга 210 муң рубль акша херек.
Часкы хову ажылдарынга чарыгдаар акша айтырыы база элээн нарын. Үрезиннер садып алырынга 2 сая 76 муң рубль, кывар-чаар материал садып алырынга 4 сая рубль, артык кезектер садып алырынга 2 сая рубль дээш ниитизи-биле 10 сая рубль ажыг акша херек.
Часкы хову ажылдарынга ажыглаар техника болгаш кожуг дериг-херекселдериниң белеткели багай эвес деп болур. Барыын-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агыйларында бар 87 тракторнуң 56-зы, 8 сеялканың 7-зи, картофель олуртунга ажыглаар 3 кожуг машиназы, бугалар казып тырттырар 3 андазын белениниң байдалында. Андазын, илиир дээш кожуг дериг-херекселдерин септеп четчелеп турар.
Каңдаашкынныг чылдарда дүжүттү камгалап алырының айтырыы база хуралга көдүрүлген. 2022 чылда каңдаашкындан дүжүт камгаладылгазын кылдырып алыр дээш, Барыын-Хемчик кожууннуң көдээ ажыл-агый килдизи шимченип эгелээрге, каңдаашкындан когаралды бадыткаар гидрометеорология албан чери азы ооң төлээзи кожуунда чогу илерээн. Кожалары Бай-Тайга биле Чөөн-Хемчик кожууннарда гидрометеорология албанының төлээлери специалистер бар, а Барыын-Хемчикте – чок. Бир эвес республиканың шупту кожууннарын хынап көөр болза, чамдык кожууннарда база гидрометеорология специалистери чок болза хөңнү. Агаар-бойдустуң айыыл-халавындан когаралды документилер-биле бадыткаар албан чериниң специализин кожуунга тургузары-биле, “Ортаакы Сибирьниң гидрометеорология эргелели” федералдыг бюджет албан чериниң Тывада салбыры-биле харылзашкаш, кожуунга кончуг чугула бо айтырыгны шиитпирлээр апаар-дыр. Ол нарын ажыл болуру чадавас, чүге дээрге кожуунга специалисти чүгле томуйлап каары эвес, а ооң ажылдаарынга херек нарын дериг-херекселдерин тургузары дээш өске-даа айтырыглар болуру чугаажок.
Барыын-Хемчик кожууннуң ажыл-агыйларында часкы хову ажылдарынга белеткелди сайгарып чугаалашкан түңнели-биле Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Монгуш белеткелди дүргедедир даалганы берген, республиканың удуртулгазының болгаш ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының талазындан деткимчени көргүзерин чугаалаан.
Ш. ЛОПСАН.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
«Шын» №25 2024 чылдың апрель 3
