Барымдаалыг очерк
Бо чылын «Шын» солун тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглээр. Кончуг-ла кыска, чижеглей алырга, чаңгыс-ла узун назылыг кижи назыны дурттуг үе. Ынчалза-даа ол үениң дургузунда Улуг-Хемни куду хөй-ле суг аккан, төөгүнүң хөй-ле арыннары ажыттынган…
Тываның чурттакчы чонунга бөгүн «Шын» солун дээрге чүл? Бир талазында, белен-даа, өске талазында, берге-даа айтырыг.
«Шын» солунувустуң 70 чылынга тураскаадып үндүрген юбилейлиг дептерде солуннуң ынчаардагы редактору Владимир Чадамба номнуң киирилде сөзүнде мынчаар бижээн: «Кандыг-даа национал солун бодунуң дыл, бижиинге төрүттүнер болгай, а «Шын" солуннуң онзагай чүүлдериниң бирээ- зи – баштай боду тургустунгаш, а ооң соонда тыва бижиктиң төрүттүнүп сайзыраарынга аажок улуг идиг бергени болур».
Эгүүр шагның эрги көктешкилерин ажып ора, кижиниң дораан-на эскерери солун чүүлдер бар. Чаа чогааткан тыва бижик-биле парлаттынып эгелээн солуннуң баштайгы чылдарда үнүп турган дугаарларын номчааш, чамдык онзагай чүүлдерни эскерип болур. Бирээде, ооң парлалга дылы кара чугаага чоок, ооң-биле барык дөмей. Ийиде, аңаа моол сөстер, ылаңгыя ниитилел-политиктиг терминнер хөй ажыглаттынып турган. Ооң ындыг болуру чөп, чүге дээрге ол үениң чогаадыкчы ажылдакчылары, журналистер солунну тывалап үндүрүп эгелээрде, чүнүң-даа мурнунда чоннуң аас чугаазынга даяныр, ооң байлаан ажыглаар ужурлуг турган. Оон башка солун калбак номчукчуга билдинмес апаар.
Национал тыва бижикти, ооң шын бижилгезин болгаш пунктуациязын сайзырадырынга «Шын» солун онза ужур-дузалыг болган. Баштайгы тыва үжүглел болгаш тыва бижик дүрүмү база бир-ле дугаарында аңаа парлаттынган. Латинчиткен бижикти кириллицага үндезилээн бижикче шилчидериниң херээнге «Шын» солун канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киирген.
Ниитизи-биле алырга, «Шын» солун национал тыва бижикти, литературлуг дылды, ооң сөс курлавырын, ылаңгыя терминологиязын, стилистика системазын, грамматиктиг тургузуун, а оон аңгыда, тыва чогаалды болгаш журналистиканы сайзырадырынга үнелеттинмес улуг рольду ойнаан.
Амгы үеде чамдык кижилерниң дыл-домаандан «Шынны» саазынга парлаар хевирден чоорту ужулгаш, ону электроннуг хевирже шилчиткеш, аргалыг болза ооң дылын бо үениинге таарыштыр бөдүүнчүдер дээн сөстерни дыңнап болур. Ындыг бөдүүнчүдүлге, кара чугаага чоок аян солуннуң тыва дылга парлаттынып эгелээни чылдарда турганын үстүнде демдеглээн бис. Ол үениң чонунуң кара чугаазы, амгы шагның бедиинден алырга, бир-ле тааланчыг аялга, тывызыы билдинмес тоол ышкаш дыңналыр болбайн аан.
Бо кыска очерктиң маадыры — “Шын” солуннуң баштайгы албан ёзулуг редактору Маңнай-Байыр Ховалыгга хамаарыштыр алыр чүве болза, ооң “контр” херээ-биле Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң чанында Күрүнениң айыыл чок чорук комитединиң оралакчы даргазы А. Борбак-оол биле Тыва АССР-ниң прокурору В. Дорун-оол катап таныжып, истээш, Тыва АССР-ниң Дээди судунга 1963 чылдың март 14-те киирген бижиин езугаар, ук херекте хоойлу-дүрүмге удур чүү-даа кылбаанын барымдаалааш, Маңнай-Байырның херээн Дээди судтуң доктаалын езугаар 1963 чылдың апрель 1-де агарткан. Шынчы, ак сеткилдиг, эш-өөрзүрек, төлептиг нам кежигүнү кижиниң чырык ады шак ынчаар эгиттинген.
Шала күскээр…
1936 чылдың чайы адакталып келген, ынчалзажок күс чоорту моорлап орарын Хөндергейниң чодур-чодур дыттары эскерер-даа хире эвес болган – биеэги ногаан шинии ол-ла хевээр. Ыраажы-Хемниң агымының төнмес-батпас ырызында база өскерлиишкин оштаан чүве чок, шаанда дег сарынналып ырлап бадып чыдар хевээр. Чүгле арга-эзим иштинде хат-сырынның коолаан даажы, даады-ла дымырадып кээр ыглаган дээрниң чаъзының шарланнарның өкпең-кызыл бүрүлеринге ораашкан дамдылары черже аары кончуг төктүп бадып турган, харын олар-ла бир-ле билдинмес дүвүрелдиң болгаш сеткил өер ажаанзыралдың диргелип кел чыдарын медеглексээннер.
Ажыл-албанындан эңгииннелген Семис-Маңнай Хөндергейниң Сарыг-Алаакта аалынга чааскаан от-көзүнге-ле ажаанзырап, демин-не тип алган тыва шимезиниң баштайгы дүжүдүн “ажаап” четтигипкен, оозун дыт доорзунуң хөлегезинде секпереди тургузуп алган, дараазында пашты тип, чай кадында ыяштап, кара-сугдан суглап, аажок-ла чай чокталган турган. Ынчангаш даштын аъттыг кижи чортуп келгенин окта-ла эскербээн, демин-не, суксааш, элээн токкулады пактапкан күскээр шимениң девии баштан кайын дек үнер боор ийик, угаан-медерели, бодалдары шыпыраңнавышаан хевээр.
Келген кижи Семис-Маңнайның таныыры, «Шын» солунга кады ажылдап чораан эжи Монгуш Лүндүп болган. Ол Чадаанага сургакчылап чорааш, ооң аалын таварты Кызылче бадып бар чытканы ол. Семис-Маңнайны албан езузу-биле Маңнай-Байыр Кандан-оол оглу Ховалыг дээр. Ол 1931–32 чылдарда «Шын» солуннуң эң баштайгы редакторунуң, ынчаарда солуннуң эреңгей эргелекчизиниң албан-дужаалын эдилеп турган.
Ийи кижиниң аразында чугаа орта-ла хөнүвээн, хөрлээлеп, өөскүүр байтык, пар дыттың өл ыяжының отка кыпканы дег шыйылаар болган. Аалдың халаң эзирик ээзи аалчызынче халдап, чөңгээлеп шаг болган, а демгизи камгаланып, агартынарынга өйлешкен.
— Сен чүге мээң өөмде кирип келдиң, Лүндүп, мени нүгүлдеп, мегелеп тургаш, редакторумдан үндүрткениң уттуп алдың бе? Ам кээп, авыяастап, мээң өөм таварып чоруур магалыг-ла чылбыска-дыр сен! Доп-дораан моон үнүп чор! – дээш, билектерин сывырнып, медээжок чалчыттынып, күш-биле үндүр ойладыпкан. Монгуш Лүндүптүң чүге база кандыг херектиг чорааны-даа уттундурган...
Ол эзирик чугааның уржуу, аагы кайы хире аар болурун Семис-Маңнай ынчан кайыын билип турган деп.
"Моол чарааның" халавы
Тывага революстуг төре херээ доктаап турупканда, чаа тургузугга эртем-союлдуг, бижик-билиглиг кижилер тоң чугула херек апарган. Ындыг кижилерни кайыын дилеп, тыварыл? Чурттакчы чоннуң чүгле 1 хуузу үжүк-бижикти, ам артында эрги моол бижикти, чүгээр таныыр. Ынчангаш Тываның араттың чазааның баштайгы удуртукчуларының, шору бедик албан-дужаал эдилеп чорааннарның хөй нуруузу хүрээ-хииттерниң өөредилге черлерин дооскан кижилер болганы таварылга эвес. Москвага КУТВ (Коммунистический университет трудящихся Востока) дооскаш, чаа Тываның баштайгы удуртукчуларының бажынга хан кудар шаажылакчыларның эрге-чагыргага кээринге чедир мыяда үе арткан.
Маңнай-Байыр Ховалыгның намдарын касканнаар чүве болза, база бир солун төөгү. 1887 чылдың апрель айның чаазында Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунуң девискээри Сарыг-Алаакка төрүттүнген, ада-иезинден Маңнай-Байыр деп ийи дакпыр төвүт атка чединген. Оглу бичии турда-ла, арат Кандан-оол ашак баштай Чадаананың Алдыы-Хүрээзинге 2-3 чыл дургузунда өөреткен, улаштыр Үстүү-Хүрээге база ол-ла хире чыл дургузунда өөредилгени эрткен. Оол шору өзүп, моол бижикти элээн кылын билир апарганда, Моолдуң найысылалы Улан-Батор хоорайга (1706 чылга чедир Өргөө (Урга), 1911 чылга чедир Их-хүрээ, 1924 чылга чедир Нийслэл хүрээ) 4 чыл сургуулдаткан. Оон ол моол дылды тас билир, бижикти кончуг эки бижиир, номчуур кижи кылдыр доозуп чедип келген.
Маңнай-Байыр аныяанда-ла Семис-Маңнай деп шоланы, бижээчи дүжүмет дужаалды эдилеп чораан. Ооң авазы бай-шыырак кижиниң уруу, ызыгууртаннарга хамаарылгалыг, а адазы Кандан-оол ашак ядыы аңгының төлээзи кижи. Ынчап кээрге, партийжи идеологияның угудуп турганы дег, «ядыылар», «феодалдар» деп чаңчылчаан, турнуккан билиишкинниң аразынга улуг-ла ылгал, карышкак турбаан ышкажыл. Азыранды төл безин чурт-даа баштай берип болур, хамык чүүл кижиниң бойдустан чаяаган мөзү-бүдүжүнден, салым-чаяанындан хамааржыр. Тыва күрүнениң үндезилекчизи, Даа кожууннуң Буурул нояны Хайдып Үгер-Дааның азыранды оглу Монгуш Буян-Бадыргының салым-чолу аңаа көскү херечилел ол.
Ооң Семис-Маңнай деп шолалатканы база ужурлуг. Бо оожум-топтуг, хөй чүве чугаалаарынга тура чок, кылган үүле-ижинге ак сеткилдиг кижи, шынап-ла, семис, чолдак, тырың кара кижи чораан. Шаанда хүрээ-хииттер боттарының сурагжаан мөгелерлиг чораан чүве-дир. Маңнай-Байыр ындыг мөгелерниң санынга хамааржыр, хүреш дээнде, тынын садар кижи чораан дээр. Ооң чаңгыс оглу Бүрбү Ховалыг база тыва хүрешке шыырак мөге чораан, харын-даа ТАР-ның чемпиону Сталин Сарыг-оол-биле безин ачыр-дачыр тутчуп чораан дижир. Бир катап ТАР-ның юбилейинге тураскааткан хүрешке демги-ле Сарыг-оолга таварышкаш, ээгизин сып алган, ооң соонда хүрешпестээн кижи дээр чүве.
"Моол чараа" дирткен моол үжүк-бижик дыка хөй тыва кижилерни баштайында өрү көдүрүп, өндүржүдүп, бедик албан-дужаалдарже үндүргеш, сөөлүнде оларны Шоол ховузунуң бүүрелчиннеринге өлүмге чедирген. Ындыг үүлени Тываның чырык угаанныг, эртем-союлдуг оолдарының барык хөй кезии эдилээннер. "Моол чараага" — моол үжүк-бижикке оларның хамаарылгалыы, өөредилге үезинде Моолга эдержип, үнчүп-киржип чораан сургуул эш-өөрү-биле харылзаа кедизинде барып оларга удур кеземче херектерин оттурарынга чылдагаан болган.
«Шын» солун 1925 чылдың август 31-де бодунуң эгезин алган. Баштайгы ады «Эрге-шөлээлиг Таңды-Тыва», ооң соонда бир ай болганда «Тываның шыны» азы «Араттың үнен» деп ат-биле эрги моол бижикке 1930 чылда тыва бижик тывылгыже чедир үнүп турган. Национал үжүк-бижиктиң чогааттынганы-биле «Тываның шынын» 1931 чылдың бир айдан эгелеп, «Шын» кылдыр үндезини-биле эде адааш, тыва дылга тыва үжүк-бижик-биле үндүрүп эгелээн. Ол үеден эгелеп ооң эң баштайгы редакторунга Маңнай-Байыр Ховалыг томуйлаткаш, удуртуп турган. Ынчап кээрге, 1925 чылдың август 31-ден 1931 чылдың январьга чедир үе кезиндээнде, барык 6 чыл дургузунда, солунну эрги моол бижик билир дарга-бошкалар коллективтии-биле айда чаңгыс катап үндүрүп турган бооп кээр-дир. Олар кымнарыл дээрге Тываның төөгүзүнүң янзы-бүрү чадаларында удуртукчулары чораан Сат Чүрмит-Дажы, Адыг-Түлүш Хемчик-оол (ол «Шынның» 3-кү редактору база чораан), Оюн Танчай (солуннуң редколлегия кежигүнү) база Маңнай-Байыр Ховалыг ышкаш эртем-билиглиг кижилер-дир. Оларның шуптузунуң сөөлгү оруу Шоол ховузунга доозулган, ооң элезинниг бүүрелчиннери оларның сөөлгү кавайы болган.
19 шак 15 минута турда…
Демги Монгуш Лүндүп дээрзи Чадаанаже албан-хаакчы сургакчылаашкындан Кызылга келген дораан 1936 чылдың сентябрь 12-де ТАР-ның Үстүкү шүүгүзүнче Маңнай-Байыр Ховалыгны хоптап бижээн. Ооң дыңнадыынга үндезилээш, база ТАР Эрүү хоойлузунуң 10, 11, 12 болгаш 13 чүүлдерин барымдаа болдургаш, Маңнай-Байырны Соян Моломдай деп шагдаа тудуп бажыңнаан. Бажыңнадырда, ол 41 харлыг, бир кыстыг, бир оолдуг турган. Шак ынчаар Маңнай-Байыр Ховалыг контрреволюсчу хоралакчы шпион организацияның кежигүнүнге чыпшыр шамнаткаш, кара-бажыңдан ол олчаан үнмейн барган. Ооң херээн чорудуп турган ТАР ИХЯ-зының төлээзи Монгуш Тыртый-оол буруудаттырып турар кижини ужур эдерип, чүгле чаңгыс катап, 1938 чылдың ноябрь 14-те, байысааган болуп турар. Херечилер-даа киириштирип, кыйгыртпаан, чүгле 4 арынныг байысаалга протоколунуң иштики, даштыкы арыннарын долдургаш, 1938 чылдың декабрь 6-да буруудадыр доктаалды бижип дооскаш, ТАР-ның ИХЯ-зының ынчаардагы сайыды Николай Товарищтайга бадыладыры-биле чорудупкан.
Кандыг кем-бурууну Маңнай-Байырга шамнааныл? Ооң буруудаткан чүүлдери мындыг: 1. Моол биле Тываның революстуг нам-чазаан Японияның дузаламчызы-биле чок кылып, узуткаар деп турган. 2. ССРЭ биле ТАР-ның харылзаазын үзер деп турган. 3. Чүрмит-Дажы болгаш Моолдуң Кенден-биле аразында харылзаа чагаазын үргүлчү бижип берип турган. Маңнай-Байыр Ховалыг бо үш чүүлдүң үстүнде ийи чүүлүнге шуут чөпшээрешпээн болгаш оларны буруу кылдыр хүлээп албаан. Үшкү буруудадыгга хамаарыштыр мынчаар тайылбырлаан: «Моол бижикти эки билир кижи боорумга, Чүрмит-Дажы Моолдуң Кенденге чагааларын бижидип ап турганы шын» деп протоколда өчүү ындыг болган.
Херечилер чок база буруудадыпкы дег шынзылгалар эвээш турзажок, ТАР ИХЯ-зының шүүп үзер коллегиязы Маңнай-Байыр Ховалыгны дээди хемчег-биле боолап ялалаар деп шииткен, ТАР-ның Биче Хуралының президиумунуң 1938 чылдың декабрь 12-де болуп эрткен хуралынга ук доктаалды күштүг кылдыр арттырган.
Ук шииткелди Иштики херектер яамызының шаажылакчылары 1938 чылдың 12 айның 13-түң хүнүнде кежээкиниң 19 шак 15 минута турда күүсеткеннер. Күүселдениң актызын Мандараа, Седип, Седен, Парчың, Тыртый-оол тургускаш, ат салып бадыткааннар. Ол актыда күрүне прокурору Гесен Шоома ат салган.
Артур ХЕРТЕК, тыва журналистиканың хоочуну.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16