“Байырлыг чыышче чүгле шүлүкчүлер эвес, кожууннарда шүлүк бижип, эгелеп-даа чоруур чечен чогаалдың мөгейикчилерин база хоочуннарын чыып турар бис. Хоочуннар чечен чогаалдың үндезилеп тургустунганындан бо хүннерге чедир хөйнү кылып чораан” – деп, Тываның чогаалчылар эвилелиниң даргазы Сайлыкмаа Комбу демдеглеп турар.
Шүлүк – мурнакчы депшилгелиг чогаал. Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелей бээрге-ле, “Тулчуушкунче” деп ыры чаңгыланып эгелээн. Ооң-биле чергелештир бо хүннерде Украинада дайын темазынга дыка хөй шүлүктер төрүттүнген дээрзин Сайлыкмаа Комбу чугаалап турар.
“Солун арнын таварыштыр шупту шүлүкчүлерге байырымны чедирип тур мен. Шуптувуска чаа-чаа чогаалдарны, шүлүк номнарын, кадык-чаагай болурувусту, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээр кижи-дир мен” – деп, Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар байырын чедирген.
Өске чогаал жанрларындан шүлүк чогаалының онзагай ылгалы – делегейде тускай хүннүг болуп турар. Поэзия литератураның эң-не мурнай сайзыраар, үргүлчү өскерлип турар жанры болур. Проза, драматургия поэзияга көөрде, оожум хөгжүүр. Хензиг шүлүк иштинге хөй-ле бодалдар, сагыш-сеткилдиң аңгы-аңгы байдалдары кире бээр. Ниити чогаал баштай-ла улуг романнардан эвес, а шүлүктен эгелээн дээрзин демдеглеп турар.
“Тыва литератураның эгези янзы-бүрү шаптараазыннарны ажып эртип турган. Амгы үеде база нарын байдал бар. Аныяк-өскенниң ном номчуур сонуургалы кудулаан деп турар бис. Ооң өске талаларын база көөр болза эки. Чогаалчыларның болгаш чогаалдарның боттарында база чылдагаан бар болуп чадавас” – деп, Тываның күрүне университединиң башкызы, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Эрик Норбу демдеглеп турар. Ооң санап турары-биле алырга, номчукчу кижи болза, бодунуң дугайын, бодунга чоок, ону дүвүредип, хөлзедип турар айтырыгларны номчуксаар. Амгы үениң аныяк салгалын хаара тудуптар чогаалдарның эвээш болуп турары база чылдагаан болуп турар чадавас. Чогаалчы кижи бөгүнгү амыдыралды, эртенги кел чыдар агаарны баш бурунгаар билип турар болур ужурлуг. Чогаалдың шынарынче кичээнгейни салып, аңаа хамаарышкан айтырыгларны чугаалажыр эптиг үе бо болуп турар. Ынчан чогаалчылар мөөңнежип, бот-боттары аразында бодалдарын үлежип, сайгарылгаларны чорудуп, кандыг чидиг айтырыглар барын, кайнаар кичээнгей салза чогуурул дээн хевирлиг чугаалажыр аргалыг.
Тыва чон культуразынга, төөгүзүнге ынакшылы күштүг болганындан чечен сөске база хамаарылгазы шак-ла ындыг. Ынчангаш барык-ла тыва кижи бүрүзү шүлүктү бижип турар. Кол билип алыр ужурлуг чүүлүвүс – профессионал чечен чогаал деп билиишкинниң бары дээрзин Эрик Норбу демдеглээн. Аңаа литератураның дээжизи болур янзы-бүрү дүрүмнерни сагыыр апаар. Шүлүк дүрүмүн өөренмээн кижилер шүлүк хевиринге бижээн сөзүглелдерни чогаал кылдыр санап болур. Ону чончу уран хевир дээр. Ону хоруп болбас. Кандыг-бир арга-биле тайылбырны чорудары чугула. Күзел күштүг болза, интернет четкизинден шүлүк дүрүмнерин тып ап болур арга база бар. Кедерезе, чогаалчылар-биле харылзажып болур аргалар база мурнувуста. Ооң мурнунда чүгле чечен чогаал каттыжыышкыннарындан чаа үннер үнүп турган болза, амгы үеде кайы-даа булуңдан сонуургалдыг кижи бодунга херек чүүлдерни билип алыр аргазы бар.
Амгы үеде Тываның чогаалчылар эвилелинде 90 ажыг кижи бактаап турар. Оларның иштинде аныяктар база хөй. Боттарының номнарын үндүрүп алгаш, Чогаалчылар эвилелинче кирбээннерни база чыып киирип турар. Аныяк чогаалчыларже кол кичээнгейни салып турары кончуг өөрүнчүг. Ол ышкаш улуг чогаалчылар база кичээнгейниң төвүнде. Олар аныяк чогаалчыларга үлегер-чижек болгаш улуг школа болур.
Оон аңгыда, Тываның чогаалчылар эвилели онлайн кичээлдерни эрттирип, аныяк-өскенге болгаш ону хереглеп турар кижилерге билиг, мергежилди берип турары кончуг эки. Аңаа аныяк чогаалчылар Эрик Донгак, Родион Донгак, Меңги Ооржак идепкейлиг киржип турарлар.
Чыжыргана СААЯ.
Фоточуруктар М.Ондарныы.
