Тывада өөредилгениң шынарын экижидери – республиканың Өөредилге яамызының ажылының кол сорулгазы.
Чаңгыс аай (ЕГЭ) болгаш кол күрүне шылгалдаларының (ОГЭ) түңнелдери дээрге школаларның шынарының кол көргүзүкчүлери-дир. Тывада чоокку чылдарда сан болгаш физика дээн ышкаш техниктиг эртемнерде ЕГЭ-ниң түңнелдери экижип турары демдеглеттинген. Ук эртемнерни шылгалда дужаары-биле шилип ап турар уруглар көвүдээн. Ренат Ооржак ону эки деп санаан. Чүге дээрге уругларның техника сайгарар угаан-медерели сайзырап турар. Амгы үеде инженерлер хөйү-биле хереглеттинип турар болгай.
Чурттаар оран-сава, школа болгаш уруглар садтары кидин түлүк туттунуп турар. Ол ышкаш даг-тывыш комбинаттары база. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле Өөредилге яамызы сан эртеминге үндезилеттинген мергежилдерже онза кичээнгейни угландырып турар. Школачыларны инженер-техниктиг эртем чедип алырынга белеткээр.
Карл Фридрих Гаусстуң “Математика – бүгү эртемнерниң кадыны” деп чугаазын Ренат Ооржак сагындырган. Ол ону анаа эвес чугаалаан. Бир эвес уруг бичиизинден тура сан эртемин эки билир болза, ооң кандыг-даа билиглерниң, темаларның аразында логиктиг харылзааларын болгаш өске кандыг-даа чүүлдерни сайгара бодап билир болур. Ол бүгү-ле эртемнерге чедиишкинниң үндезини.
“Ажы-төлүвүс Олимпиадаларга киришкеш, тиилекчилер болзун дээш, бедик деңнелге уругларны белеткээр шыырак башкылар республикага хөй болуру күзенчиг. Ынчангаш өске регионнардан шыырак специалистерни хаара тударын планнап турар бис. Математика башкылаашкынының талазы-биле Москва, Татарстан, Адыгей Республиканың арга-дуржулгазын шиңгээдип, нептередир херек. Адыгейлер амгы үеде математика башкылаашкынының талазы-биле үш эң-не тергиин регионнар аразынче кире берген. Ынчалза-даа аразында эң кудуку деңнелдиг школалар база бар. Тывада 170 школаның аразында барык 70 хирези аңаа хамааржыр. Школаларның билиин үнелээр кол көргүзүкчүлер бар. Ол дээрге орус дыл болгаш сан эртеминде ЕГЭ-ниң баллдары.
Бүдүн республикадан алгаш көөрге, орус дыл шылгалдазын баштайгы удаа дужаагаш, “ийи” демдек алыр уруглар саны 10–15 хуу. А сан эртеминде ындыгларның саны 30 хуу. Кожууннарда оларның көргүзүглери аңгы-аңгы.
Өөредилге хүрээлеңи өөреникчилерниң билииниң шынарынга кончуг салдарлыг. Тываның Баштыңының идепкейжи туружу өөредилге черлериниң тудуглары дээрзин Ренат Ооржак демдеглээн. Ол бодунуң үзел-бодалы дээш федералдыг төпке туржуп турар. Ооң түңнелдери база бар.
Бистиң школаларда башкыларның билиин бедидери-биле кандыг хемчеглер алдынып турарыл? Барык шупту эртем башкыларының билиин бедидер ажыл доктаамал чоруп турар дээрзин Ренат Ооржак дыңнаткан. Билиг бедидер институттар кончуг эки ажылдап турар. Ынчалза-даа башкылаашкын методтары, өөредилге стандарттары, ЕГЭ болгаш ОГЭ-ниң угланыышкыннары өскерлип, амгы үениң чаа-чаа угланыышкыннары база тыптып турар. Бистиң чамдык башкыларывыс ол бүгүнү шиңгээдип четтикпес.
“Өөредилге десантызы” дээн ышкаш чаа аргалар база удавас нептерээр. Кандыг-бир эртемниң шыырак башкыларын чыггаш, бир-ле кожуунче чорудуптарга, ында башкыларның билиин чаартып, уругларны өөредир талазы-биле амгы үениң аргаларын чугаалап бээр.
Сайыт боду сан эртеминге ынак болгаш, ол ону эки билир. Ол боду сан эртеминге ЕГЭ-ни дужаар күзелдиг. Ренат Ооржак эрткен чылдарда дооскан доозукчу кылдыр шылгалданы дужаар эргелиг. Чүгле февраль 1-ге чедир билдириишкинни бижиир херек. Кандыг-даа улуг кижи бодун хынап, шылгалданы дужаар эргелиг. Келир чылдың июль айда шылгалда дужаарынче шупту математиктерни ол кыйгырган. Ынчан олар боттарын хынап көргеш, ажы-төлдү шылгалдадан кортпас кылдыр деткиир.
Логиктиг боданыышкын шыдыраа-биле база сырый харылзаалыг. Ренат Ооржак – тергиин шыдыраачы. Шыдыраа шаандан тура-ла мерген угаанныг кижилерниң ойнаар оюну дээрзин бүзүрелдии-биле ол чугаалаан. Бистиң республикада шыдырааны 16 чүс чылдан тура ойнап турар. Бо оюн-биле харылзаалыг тоолдар-даа, тоолчургу чугаалар-даа бар.
“Республиканың бүгү уруглар садтарынга шыдырааны ойнап өөредир дээн бодалды Тываның Баштыңы деткээн. Уруг шыдырааны ойнавышаан, стратегтиг болгаш тактиктиг боданыышкынын сайзырадырынга ол херек. Шыдыраага чемпион болуру албан эвес. Ооң бодунуң келир үеде чуртталгазын планнап, каш көжүг таварыштыр шыдыраа шөлүнге чүү болу бээрин көрүп өөрениринге ол херек. Сан эртеминге ол база-ла ындыг. Кандыг-бир бодалганы канчаар бодаарын билип алырда, ооң келир үезин, кандыг-бир формуланың ажыглалы чүү чүвеге чедирерин көөр херек”– деп, сайыт демдеглээн.
Школага бирден дөрт класска чедир ук эртем эргежок чугула. Улуг класстарга ол ындыг-ла кончуг чугула эвес апаар. Өөреникчи бодунуң шилип алганы шылгалдаларынче кичээнгейден салзын. Ынчалза-даа шыдырааның эге билиглеринге бичиизинден тура өөредир херек. Калмыкияда 5 шыдыраа гроссмейстери, 8-тен 10 харга чедир уруглар аразында делегей чемпионнары бар. Буряттарда 3 гроссмейстер база эң шыырак спорт мастерлери база бар.
Тыва база ол талазы-биле сайзырап турар. Арина Иргит Бразилияга Россияның чыынды командазынга ойнааш, чедиишкинниг киришкен. Өгбелеривистиң арттырып каан өнчүзүн утпас ужурлуг бис. Ол бистиң республикавыстың сайзыралынга дузалаар” – деп, сайыт чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №97 2024 чылдың декабрь 18
