Бо чылын ада-өгбе солунувустуң 100 харлаан юбилейи — республикада улуг онзагай төөгүлүг болуушкун.
1925 чылдың август 31-де баштайгы национал солунувус тургустунган. «Шын» — тыва арат чоннуң башкызы дизе, частырыг болбас боор. Эң баштайгы үндүрүлгезинден эгелээш, үе шагның аайы-биле бо хүннерге чедир чеже кижилерге арга-сүмезин кадып чоруур, мерген-сөстүг, тыва дылда номчуштуг солунувус. Ол көвей санныг номчукчуларының көрүнчүү. Чогаал ажылынга сонуургалымны ужуктап каан, ачы-буянныг ынак сеткүүлүм. «Шын» солунумну номчуп алырымга, дыка чаагай чемни тоттур чип алганым-биле дөмей апаар мен.
Школага өөренип тургаш-ла, тыва дыл, чогаал кичээлдеринге дыка ынак мен. Биске быжыг билигни берип, тайылбырлап, солун кичээлдерни эрттирип турган чогаадыкчы кызымак башкыларывыстың ачызы-дыр деп бодап чоруур мен.
Школачы чылдар, чашкы үе уттундурбас боор. Ынчаарда ол үеде 4–5 класс турган боор мен. Дыка эки сактыр мен. Авам-ачам солун номчуурунга дыка ынак турганнар. Чагыдылгазын шуут үспес, төнер деп баарга-ла, эртежик чагыдып алырлар. Ол үеде «Шын» солун дыка улуг хемчээлдиг турган. Солун кээрин шуут четтикпейн манаар. Почтачылар солуннарны дыка улуг чүктээр барбаларынга суккаш, кудумчуларга бажың бүрүзүнге үлээр. Авам-ачам келген солуннарны кончуг таптыг камныы-биле тудуп номчааш, орунунуң чанында тускай солун азар чери бар, аңаа азып алырлар. Келген-келбээн солуннарны дугаар аайы-биле дыка четчелээр. Арын бүрүзүн «быттап» тургаш номчуурлар. Чамдыкта биске база номчуттуруп, таалап, дыңнап орарлар чүве. Бис база солундан хөй чүүлдерни билип ап чораан бис. Ынчангаш «Шын» солунувусту бир дугаар көрүп, билип, номчуп турганывыс – ада-иевистиң өөредии, эки кижизидилгези деп бодап чоруур мен. Солун-сеткүүлге чоорту сонуургалым эгелээн.
Башкы кижиниң ажыл-ижинге, амыдыралынга бир кол чепсээ — солун болур. Ажылдап чораан чылдарымда үргүлчү «Шынымны» чагыттырып чораан мен. Солун чокта канчап амыдыраар боор? Оон дыка хөй чүүлдерни билип, номчуп, чепсегленип чоруур бис. Ажыктыг чүүлдерни «Шын»-биле кады «дугуржуп», аңгылап кескеш, кыдырааш арыннарынга чыпшырып алыр. Чижээ: «Шагаа-биле!», «Авалар хүнү», «Тыва хевивис – чоргааралывыс», «Кадыкшыл — байлаавыс», «Үлегер домактар, тывызыктар», «Тыва чемнер», «Тыва дылывыс», «Бойдус — бистиң байлаавыс» дээш оон-даа өске. Оон кажан, каяа, кандыг үеде херек апаар болдур, аразындан алгаш ажыглаарга, дүрген эптиг-даа боор.
«Шын» солунну мээң башкым, сүмелекчим, айтыкчым, деткикчим, чечен-мерген сөстүг өңнүүм деп санап чоруур мен.
«Шын», «Сылдысчыгаш», «Эне сөзү», «Тываның аныяктары», «Тыва-мотиватор», «Кызыл кожууннуң дамчыдыглары» солуннарга, «Башкы» сеткүүлге бодумнуң болгаш уругларымның бижээн чүүлдери хөйү-биле парлаттынган. «Шын» солунга эң баштай 2006 чылда «Чөвүлелдиң ажыл-херээ», оон 2024 чылда «60 чыл эгин кожа» деп чүүлдерим парлаттынды. Бир дугаар чогааткан шүлүүм «Ававыска, ачавыска» база солунга үнген. «Шыным»-биле кады бот-боттарывысты деткижип чорааш, кандыг-даа үелерни эртип турдувус. Ол меңээ солун болгаш ажыктыг-даа турган. «Шынга» 47 бижээн чүүлдерим парлаттынган. Ам-даа улаштыр бижиир, чогаадыр, ажылдаар сорулгам хөй.
Төөгүлүг онза чылда
Чүс харлаан байырында
Ажыл-ишчи «Шынывыска»
Аас-кежик сөңнеп тур мен.
Амыдырал, ажыл-ишке
Арат-чонну өөреткен,
Арга-сүме берип чоруур
Ачылыг-ла «Шын» солунум!
Чечен сөстүг сеткүүлүвүс
Чедип кээрин четтикпес бис,
Өг-бүле шуптувуска
Өөрүнчүг байырлал боор.
Аъш-чемниң чаагайын
Амданнанып чиггени дег,
Арыннарда медээлерни
Амырап-ла номчуур-дур бис.
Уругларга, бичиилерге,
Улуг улус, бүгү чонга —
Үе шагның аайы-биле
Үлегерлиг сеткүүлүвүс!
Ынчангаш хүндүлүг «Шын» солунувустуң бүгү ажылдакчыларынга бо онзагай, төөгүлүг, уттундурбас байырлалда, чогаадыкчы, чымыштыг ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни база ам-даа ат-алдарыңар бедип, немежип-ле турар болзун деп йөрээдим.
Лориса СААЯ.
Ээрбек суур.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17
