Шын, “Шынчы” мен. Ийе, 1976 чылдың күзүн тыва чоннуң улуг солуну “Шынче” кирер эжикти ажыттым. Солуннуң ынчангы редактору Валерий Севилбааевич Шаравии мени корректорларның ажылынга дузалажыр кылдыр хүлээп алган. Оон, 1977 чылдың часкаар, редактор келдирткеш, корреспондент ажылче шилчидер деп турарын чугаалаан.
Институт соондагы аныяк кижиниң дүвүрексээн байдалын редактор, чугаажок, билип, көрүп олурган. Баштайгы редакторумну мынчаар сактып арткан мен: солунчунуң ажыл-херээн дыка эки билир редактор, негелделиг удуртукчу боорундан аңгыда, кижилерни дыңнап, үнелеп билир, чымчак, биче сеткилдиг, айтырыг бүрүзүнге кичээнгейлиг. Даштындан-на илдең.
Совет тургузуг килдизинге ооң эргелекчизи Салчак Авыр-оолович Чигжиттиң удуртулгазынга ажылдап кирдим. Оожум көстүр, далаш чок даргамның сөс бүрүзү өөредиглиг, үнелиг. Хүн келген тудум-на, бүзүрелди оттурар, идегелди бээр, хей-аът киирер. “Шын” солуннуң типография чанында чаңгыс каът оран-савазынга солунчунуң амыр эвес ажылын эгелээним ол. Баштайгы дагдыныкчыларымның бирээзи — көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Куулар Мунзукович Аракчаа. Республиканың көдээ ажыл-агыйы ооң холунга турган деп билир бис, колхоз-совхозтар, малчын коданнар, сүт-бараан фермалары, мурнакчы малчыннар, соцчарыш тиилекчилери, солуннуң арыннарындан дүшпес. Килдис – доктаамал сургакчылаашкында. Фотокорреспондентилер Охемчик Ондарның, Анатолий Зайцевтиң тырттырган чуруктары катаптаттынмас үнелиг эртине.
“Шын” солунну Тываның төөгүзү дээри үндезинниг. 100 чыл... Хөй, улуг-ла сан, үе! Ынча чыл иштинде солунга бодунуң үезиниң шыырак дээн, шылгараңгай угаанныг кижилери ажылдап, бөгүнгү 100 чылды чоокшулаткан.
Чылдар, үе аайы-биле салгалдар солчуп турар. Мен каш чылда редакцияның эжиин ажытканымны сактыышкыным эгезинде чугааладым. Дагдыныкчыларым дузазы-биле хүн бүрүнүң ажыл-херээнге өөренип тургаш, солунчунуң чиик эвес ажылынче шымнып кирдим. Даарта парлаттынып үнер солунга дежурныйлаары улуг харыысалганы негээр, ооң кандыг үнгенин бодуң илеткээр апаар сен. Неделяның солуннарын сайгарып чугаалажыры дыка өөредиглиг, чамдыкта изиг-изиг-даа болгулаар.
Кижи бүрүзү төөгү-дүр дээр-ле болгай. Тыва парлалганың чок дээн журналистери-биле “Шын” солунга ажылдап чораанымны хөйге ыыткыр чугаалаксаар мен, чугаалап-даа чор мен. Ол дээрге оларга улуг хүндүткелдиң, өөрүп четтириишкинниң демдээ-дир. Оларның кичээнгейи, өөредии, байлак арга-дуржулгазы-биле “Шынның” школазын доостум.
М. Пришвинниң “Чер-делегей кырында бүгү-ле кайгамчык чараш чүүлдер — хүнден, а бүгү-ле эки чүүлдер кижиден” дээр философчу билиишкини “Шынның” хоочуннарынга дорт хамааржыр. Хүндүткел-биле бөгүн адаарым Сергей Калзанович Шойгу, Таан-оол Хертек, Күстүгүр Сат, Маадыр-оол Калчан, Мижит-оол Саая, Бопуймаа Дирчин, Владимир Чадамба, Алексей Аир, Даңгыт Чыдым, Александр Дембирел, Сандро Маады, Монгуш Топчаа, Валентина Маадыр, Сыгыр Тас-оол, Намчал Ооржак, Валентина Сат, Шаңгыр-оол Доржу болгаш оон-даа өскелерниң аттары “Шынның” бижикчилеринге, авторларынга билдингир, таныш. Кымны кым дээр боор! Ёзулуг “Шынчылар”-дыр! Ол адынга олар кезээ мөңгеде төлептиг бооп артканнар.
Ам очулга дугайында. Тыва дылда үнүп турар солунга ол база бир чугула ажыл. Солуннуң чогаадыкчы ажылдакчылары ону база шыдаарлар. Албан ёзузунуң дыңнадыглары, документилери, медээлери, отчет илеткелдер, чарлыктар, доктаалдар редакцияга хүннүң кайы-даа үезинде келир болза, үнүп чыдар солунга албан салыр апаар. Аир акыйның очулга килдизи аңаа кезээде белен! Хемчээли хөй, улуг эвес-ле болза, саадавас, редакторнуң холунга баар... Херек апарган таварылгада, шупту туруптар бис.
Хол-биле парлаар бижик машиназының артында очулдурукчунуң холдары хөгжүм херекселинде ойнап олурар кижилернии дег, чугаага-даа киржи берзе, холдары домакты, сөстү төндүр парлап үндүрүп келир. Кайгамчык, ону ам безин кайгаар мен, өөренгенин. Оларның: “Очулга кылып тура, сөс сүрбес” дээр сүмези, өөредии дендии шын, ажылымга ажыглап келдим. Бөгүн очулга кылып турар аныяк коллегаларым ону база билир. Оларга элээн чиик: ажыглалында — компьютер. Чижээ, доктаал, чарлык очулдуруп олура, ам очулдурар деп турар домааң, сөстериң үстүнде база бар дээрзин билир сен, бадырып, сөзүглелче таарыштыр киирип ал, дүрген чер алынгыр болур.
Ам каш чыл аткаар хая көрнүп кээлиңер. Чижээ, коммунистиг партияның съездизи болу бээрге, илеткел төптен телетайп дамчыштыр келир. Кажан кээп эгелээри орта билдинмес. Ынчан партия обкомунуң хайгааралы туруптар. “Шын” солун очулганы кылбышаан, ажылдап кириптеринге белен. Кезээде белен! Бо удаада, хондур ажылдаары чугаажок. Очулдуруп, эдилгелер кылып, аай-дедир салып, чыскаап турда-ла, шаа ол. Саадай бээриниң бир чылдагааны — бо таварылгада, илеткелге: “адыш часкаашкыны, үргүлчүлелдиг адыш часкаашкыны, диңмиттиг адыш часкаашкыны” дээн сөстерни таарыштыр салыры. Турар черлерлиг. Домак соонга азы сөс соонга скобка иштинге кара үжүктер-биле онзалаар. Орнун солуп болбас. Кичээнгейлиг шүүштүрер. Адыш часкап турувуста-ла, даң адып кээр. Эртенгиниң 9.00 шакта шупту дөмей-ле ажылда бис. Сөөлгү арынга редактор каш шакта ат салганындан кол хамааржыр.
Ажылывыска хөй үе-шак негеттинер-даа болза, чардыга кааптар бир-ле арга тыпты бээр: баштак, хөглүг, солун чугаалар кол штаб — секретариатка дыңналып кээр, кире дүшкен кижи аңаа албан киржи кааптар. Хоочуннарывыс дыка тывынгыр: ону мен коллегаларын чардыктырарының бир уран аргазы боор деп, ам-даа бодап, билип чоруур мен.
1990 чылдарның эгезинде харыысалгалыг секретарьның оралакчызы Галина Шырвановна Монгуш-биле кады ажылдап турдувус. Телепрограмманы тыва дылче очулдурары база үе, чогаадыкчы чорук негеттинер, бижик парлаар машина артынга хөй шак олурар апаар, а кол-ла чүве — шын очулга.
Валерий Севилбааевич боду баштааш, 11.00 шакта биске сула шимчээшкиннер кылдыртыр, узун коридорнуң ийи талазынга туруптар бис. Хоорайның культура ажылдакчыларының аразынга маргылдаалардан чыда калбас: хол бөмбүү, шыдыраа. “Солунчу” агиткультбригада янзы-бүрү сценаларга бо-ла үнүп кээр. Хөй талалыг талантылыг, солун киживис Виктор Кара-Сал баянын туткаш, ойнай бээрге, аянныг-ла, шупту чүве ында-ла каар. Ажыл шагы адакталып келген. Очулга килдизи шимээн-не баар. Алексей Аир акый шыдыраа артында олурупканы ол: Мижит-оол, Сандро Маады... ында, шыырак-ла ойнаарлар. Очулдурукчуларның кабинеди ийиги каъттан үнер эжик дужунда. Ол-ла ынчаар, кезек черге Маадыр-оол Калчанович даргавыстың: “Даштыг хавак, оолдары, кайда силер?” дээн үнү бо-ла дыңналып кээр. Бопуймаа Давааевна, Сарыг-оол Куулар акый суглар Парлалга бажыңындан үнгеш, эрги хөөр таварыштыр хавак кырынче дорт кылаштажыптар бис. Биске катчыптар улус база тургулаар. “Тергелиг аъттыг турган болзувусса, көрүңе- рем” – дижи-даа бээр бис. Баштак болбайн аан.
Үстүнде даргавыс деп сөс ажыглаптым. “Шын” солуннуң коллективинде ол сөс хүндүткелдиң сөзү. “Даргамдан айтырайн, даргам-биле сүмележип көрейн” дижир бис. Кады ажылдап чорааным үе-черге журналист эштерим: Светлана Балчыр, Надежда Эргеп, Артык Ховалыг, Хенче-Кара Монгуш ону билирлер. Аралажып чор бис.
В. Гюгонуң: “Чонунга ажылдап бээри — соңгаарладып болбас ажыл ол-дур” дээн одуруглары бистиң солуннуң кайы-даа чылдарда ажылдакчыларынга дорт хамааржыр. “Шын” чоннуг, хөй санныг номчукчуларлыг болгай.
1990 чылдарны сөөлзүреди харыысалгалыг секретарьның оралакчызындан кол редакторнуң оралакчызынга келдим. Редакторларым Владимир Чадамбаның, Артур Хертектиң, Светлана Монгуштуң удуртулгазы-биле хөй чылдарда мөөңнеттинген арга-дуржулгавыска даянып, кады ажылдадывыс. Салгалдар солчулгазы деп чүве ол: чогаадыкчы ажылдакчыларывыс — аныяктар. Олар үениң судалының аайы-биле “Шынның” улуг школазын эрткеннер. Редакцияның ийиги каъдында “Шынның” аңгы-аңгы чылдарда кол редакторларының фото-чуруктарын дыка көскү кылдыр чыскаай аскан. Кижиниң карактары эгин-кожа кады ажылдап чорааның редакторларга эккээр. Олар ажылдап чорааны редакциязында мөңгеде артканнар дээрзин хүндүлел, чоргаарал-биле сактыр сен.
Үстүнде чугаалап олурган редакторларымдан Артур Хертек чогаадыкчы ажылында хевээр. Янзы-бүрү темаларга бижээн чүүлдерин, очулгаларын солундан номчуп тур мен. Солуннуң хоочуннары Артур Хертектиң дилээшкинниг, тывынгыр чоруун, бодалдарының ханы уткалыын ынчан-на эскерип, өзүп олурар талантылыг журналист дээр турду. Оралакчызы кылдыр ажылдааш, ол үнелелдиң боттаныышкынын херек кырында көрдүм. Сөс-домаа бир янзы, катаптаттынмас, чүге дизе ол чүгле Артурнуң туружу, көрүжү-дүр. Очулгазы база ындыг. Чарлыктарны, доктаалдарны очулдуруп, боду парлааш, столга кижиниң мурнунга дыка оожум эккеп салып каар. Чүнү көөр, чүнү шүүштүрер сен... Даартагы номерге парлаттынып, саат чокка үнүп келир.
“Кол редактор Артур Ойняр-ооловичини Вера Ооржаковна чүге чүгле Артур дей каапты?” дээр болза, харыы бо: “Аныяк коллегавыс-тыр”. Ооң өөредии, арга-дуржулгазы бөгүндеги эш-өөрүнге херек.
“Эртем-билигден артык күчү-күш чок: билиг-биле чепсегленген кижи — тиилеттирбес”. М. Горькийниң бо одуруглары “Шынчыларга” дорт хамааржыр.
Солун ажылын тулган билир, хөй талалыг билиг-биле чепсегленген быжыг туруштуг Даңгыт Чыдым, Александр Дембирель, Маадыр-оол Калчан, Күстүгүр Сат олар-биле аңгы-аңгы чылдарда кады ажылдап келдивис. Даңгыт Иргитович Тываның Парлалга комитединиң даргазынга ажылдады. Оларның аттары “Шынның” төөгүзүнде солуннар арыннарында мөңгези-биле бижиттинген.
100 чыл. Өндүр улуг, бедик сан! “Шынчылар” кезээде мурнуку одуругда.
Вера КУУЛАР, “Шынның” хоочуну, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архитвинден алган.
«Шын» №12 2025 чылдың апрель 3
