Мал чеминиң белеткели янзы-бүрү аргаларлыг. Хол кадыыры-биле сиген кезип, ону хол айыыры-биле бөлери, хөпээннээри, сарааттаары, сигенни долгактап, ону ыяштарның адаккы будуктарынга азы хөлегелиг черлерге азып каары, ол ышкаш машина-техника-биле сиген кезип, бөлери. Машина-техника-биле сигенни мал чеминге белеткеп алыры эң-не бүдүрүкчүлүг дээрзи билдингир.
Эрги күш-ажылчы чаңчылдарны кадагалап арттырар, көдээниң чурттакчыларын мал чеминиң белеткелинге хаара тудар, бо чылгы мал чеминиң белеткелинге эң-не шалыпчы ажылдаан, хөй сигенни мал чеминге белеткээн бригадаларны илередир сорулга-биле Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы хол-биле сиген кезер бригадаларның аразынга мөөрейни чарлаан. Мөөрейниң акша шаңналының ниити хемчээли 600 муң рубль. Бирги черни ээлээн бригадага шаңнал 300 000 рубль, ийиги чергениң шаңналы 200 000 рубль, үшкү чергении – 100 000 рубль.
Мөөрейге киржириниң негелделери:
- мөөрейге киржир бригада сумунуң чагыргазынга чагыгны киирер;
- мөөрейге киржиринге чагыгны киирген бригадаларның даңзызын суму чагыргазы кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелинге киирер;
- кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелели мөөрейниң кожуун комиссиязын тургузар, мөөрейге киришкен бригадаларның ажылының көргүзүглерин – түңнеп, тиилекчи бригадаларны илередир;
- кожуун комиссиязының үндүрген түңнелдерин республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынче чорударга, мөөрейниң республика чергелиг тиилекчилерин илередир.
Хол-биле мал чеминге белеткээн сигенниң шынары, ону кадагалаары – мөөрейниң шыңгыы негелделериниң бирээзи. Сигенни кадагалаар черге сөөртүп чедирген, аңаа сарааттаан болур ужурлуг.
Хол-биле сиген белеткээринге мөөрейниң киржикчилери бригадаларның ажылының дугайында видеороликтерни Көдээ ажыл-агый яамызының паблигинде көргүзүп турар. Ол роликтерни мөөрейниң киржикчилери бригадаларның кежигүннери боттары тырттырган. Бригаданың мөөрейге киржилгезиниң, ооң кежигүннериниң дугайында тодаргай медээлер видеороликтерде чок.
Чөөн-Хемчик кожуунда Элдиг-Хем сумузунда «Ии, дадай!» бригаданың тырттырган ролиги солун. Бо бригаданың кежигүннери ажыл-ишчи 10 херээжен кижилер сигенни долгактаар арга-биле белеткеп турарын көргүскен. Сигенни долгактап белеткээри тыва улустуң шаг шаандан ажыглап келген аргазы. Сигенни узун-узун кылдыр долгай дүргеш, ыяштарның адаккы будуктарынга азып каар. Долгактаар арга-биле хөй сигенни белеткеп алыры берге. Бо арга-биле белеткээн сигенниң шынары дыка эки, барык-ла ногаан хевээр болур. Долгактаан сигенни чаш анай-хураганнарга, бызааларга бээр.
Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем сумуда «Буура», Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сумуда «Кадыр» бригадаларның тырттырган видеороликтерин көргүскен.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунда «Ферма оолдары» бригаданың ажылын көргүскен видеороликке хамаарыштыр макталдыг-даа, шүгүмчүлелдиг-даа тайылбырлар бар.
Хол-биле сиген кезеринге Мерген Моңгуш таарышпаан. «Сайзыраңгай үеде сигенни хол-биле кезип, чүү ындыг хинчек ирги, трактор-биле каш эртерге, болур шөлчүгеш-ле-дир…» деп бижээн.
«Сиген кезер мотоблок база бар-дыр, бо сайзыраңгай үеде. Он кижиниң ажылын чааскаан кезип кааптар. Сайзыраар болза эки дийин, чаңгыс черге тепкиленип олурбайн» – деп, Эртине Кара-оол бижээн.
«Хол кадыыры-биле сиген кезер өгбелерден дамчып келген чаңчылын Баян-Тала чону салбайн чорууру чоргааранчыг-дыр. Мотоблок, триммер сүмелеп турар эрлер Буян Куулардан үлегерни алыңар, эр мөзү-шынар оон үнер болбазыкпе, «Эргээ өөренмейн, бергеге өөрен» деп үлегер домак бар болгай. Өскен-төрээн суурум эрлери ам-даа демнежип, ажыл-херээ бүдүп чорзун, угжок силер» – деп, Аяс Моңгуш бижээн.
Ылап-ла харын, машина-техника сайзыраан үеде мал чеми белеткээринге таарыштыр чогаадып кылган техника аймаан ажыглаары бедик бүдүрүкчүлүг. Ыяштар аразында дээн ышкаш эпчок черлерде үнген сигенни кезеринге триммерни көдээниң чурттакчылары ажыглап турар апарган.
Кадыыр, айыыр дээн ышкаш херекселдер-биле сигенни мал чеминге белеткээриниң мөөрейлериниң негелделери болгаш оларны организастаары бир янзы болгу дег.
Хол-биле мал чеми белеткээр бригадаларның мөөрейиниң түңнелдерин, Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери-биле алырга, сентябрь 20-де үндүрер. Ынчан тиилекчи бригадалар дугайында массалыг информация чепсектеринден билип алыр бис.
/ Ш. МОҢГУШ.
Чурукту социал четкиден хоолгалаан.
“Шын” №71 2024 чылдың сентябрь 18
