Ада-иези чок өскүс арткан ажы-төлдү чурттаар оран-сава-биле хандырары – бистиң социал күрүневистиң хүлээлгези кылдыр санаттынып турар болгай. Ук айтырыг хөй чылдар дургузунда үзе шиитпирлеттинмейн келгени чажыт эвес, ынчалза-даа сөөлгү чылдарда федералдыг тускай программа бар апарганындан, чаа бажыңнар туттунар ажыл шуудап эгелээн.
Тывага өскүстерге бажың тудар айтырыг нарын дээрзин билир бис – бистиң республикавыста тудуг-биле холбашкан чарыгдалдар өске регионнарга деңнээрге, өртек-үнези аартай бээри-биле ылгалып турар. Ынчалза-даа сөөлгү чылдарда аас-дыл, чөрүлдээлер-биле холбажып турган бо айтырыгның бо хүннерде шору шалыпкын шиитпирлеттинип эгелээнин эскерип болур. Тываның Баштыңы В. Ховалыг, республиканың Чазаа өскүстерни оран-сава-биле хандырар айтырыгны доктаамал шыңгыы хайгааралда тудуп алган, ук айтырыгны чогумчалыг кылдыр шиитпирлээриниң хөй янзы аргаларын дилеп тып турар. Ындыг аргаларның бирээзи – «Өскүстерге чурттаар оран-сава сертификады» деп чаа төлевилел болуп турар. Бо ажылдың дугайында ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Эдуард Сандантайылбырны берген.
– Чурттаар оран-сава садып алыр сертификаттар кымнарга көрдүнгенил, Эдуард Феликсович?
– Дүүн Тываның Чазаанга «Өскүстерге чурттаар оран-сава сертификады» деп чаа төлевилелди шыңгыы сайгарып көрдүвүс. Ол чүл дээр болза, чурттаар оран-сава алыр эргелиг өскүстер болгаш ада-иезиниң ажаал-тежээлдези чок уругларга бажың садып алырынга киириштирип болур акша-төгерик көрдүнген тускай документ болур. Ук сертификатты 23 хардан өрү назылыг хамаатылар алыр. Бажың туттуна бээрин манап олурбайн, ол сертификатты ажыглап тургаш, чурттаар оран-сава садып алыр арга оларга тургустунар. Сертификат алырынга кандыг негелделер турар ужурлугул дээр болза:
1. билдириишкин киирип турар кижи чурттаар оран-сава алыр өскүс уруглар даңзызында кирген турар ужурлуг;
2. албан езузу-биле ажылда тургустунган турар ужурлуг (6 айдан эвээш эвес хуусаада ажылдаан турар) азы хуу сайгарлыкчы деп эрге-байдалдыг ийикпе, бир болза, орулгазының үндүрүүн төлеп турар (12 айдан эвээш эвес хуусаада) болур ужурлуг;
3. психиатр биле наркологтуң хайгаарал-бүрүткелинде турбайн турар;
4. үндүрүг чыылдазында өрези чок;
5. билдириишкин киирип турар кижи алимент төлекчизи болбас ужурлуг;
6. чурттаар оран-сава-биле хандырар дугайында судтуң шиитпири холунга турар ужурлуг.
– Сертификатта көрдүнген акшаның хемчээли чежел?
– Тургускан доктаалда көрдүнгени болза, Кызыл хоорайга 1 млн 700 муң рубль чедир, а муниципалдыг тургузугларга бир миллион чедир акшаландырары көрдүнген. Чүге ыяап-ла ол хире хемчээл көрдүнгенил дизе, Россияның Тудуг яамызының өскүс уругларга чурттаар оран-сава тудуунга дузаламчы акша түңүн санаарынга 1 дөрбелчин метр шөлдүң өртээн көрүп тургаш санаар, ук хемчээлди тургузарының дугайында чыл санында үндүрүп турар дужаалы бар, оон эртер аргавыс чок. Чижээлээрге, Тыва Республикага өскүс уругларны чурттаар оран-сава-биле хандырар кылдыр көрдүнген хемчээл 33 дөрбелчин метр болганда, 51 муң 522 рубльге дүгжүп турар болур, а Кызыл хоорайга хамаарыштыр тургускан хемчээли – 1700 муң рубль. Кожуун чагыргаларының тургускан айтыышкыннарында бир дөрбелчин метр 30 муң рубльга дең, ынчап кээрге 33 дөрбелчин метр езугаар кожууннарга тургускан хемчээли – 1 млн рубль чедир. Сертификат ап турар хамааты баштай садып ап турар бажыңын Күш-ажыл яамызында ажылчын бөлүкке көргүзүп таныштырган турар. Ол оран-сава тургускан нормаларга дүгжүр ужурлуг. Бир эвес Кызыл хоорай болза, хоорайның негелдези-биле чаагайжыттынган болур дээн ышкаш. Кажан бис чөпшээрелди бериптеривиске, ынчан садыглажылга дугуржулгазын кылыр.
– Сертификатты чүгле Тываның иштинге ажыглаар бе?
– Тываның иштинге кызыгаарлаашкын турбас. Чижээлээрге, ээзиниң адын бижээн сертификатты кожуундан алган болза, бодунуң чыып алган акша-хөреңгизин немерелээш, республиканың кайы-даа булуңундан бажың садып алыр эргелиг. Өске регионнарга садып алыры болдунмас.
– Сертификат алган кижи бир эвес тургускан хуусаазынга чедир чурттаар оран-сава садып ап шыдавайн барза канчаар, Эдуард Феликсович?
– Сертификатты ажыглаар хуусаазы 6 ай. Ол үе дургузунда сертификат алыкчызы садып алыр бажыңын Күш-ажыл яамызында тургускан ажылчын бөлүкке көргүскен турар ужурлуг. Доктаалда көргүскени болза, чыл санында январь 15-тен март 15-ке чедир билдириишкинни киирген турар ужурлуг. Ук хоойлуну чаа хүлээп ап турар болганда, бо чылын сентябрь 1-ге чедир документилерни хүлээр. 15 хонук дургузунда документилерни хынаан соонда, ажылчын бөлүктүң хуралынга сайгарып көөр. Хамаарышпас үнелелди бээри-биле яамының албан черлери-биле ажылчын бөлүктү тургускан бис. Ажылчын бөлүк билдириишкин киирген улустуң документилериниң негелдеге дүгжүп турарын көргеш, каш кижи сертификатты алыр дугайында шиитпир кылган протоколду үндүрер.
Ол ышкаш бисте 2 даңзыны тургузуп турар. Ол дээрге билдириишкин киирген кижилер биле шупту негелделерге дүгжүп турар хамаатылар-дыр. Ынчангаш суд шиитпириниң тывыскан хүнүн көөр тускай оочур тургустунуп келген, чижээлээрге, 2021 чылда суд шиитпирин алган кижи, 1998 чылда алган хамаатыны мурнай албас болгай. Чөптүг болуру-биле, бо даңзы езугаар хүлээр. Кандыг-даа ажыл-чорудулгада ышкаш, кызыгаарлаашкыннар база турар, барымдаа чок медээлер азы ол 6 негелдеге дүүшпейн турар болза, сертификат бербейн баар. Ол ышкаш бюджедивистиң чедишпезинден, бир чылда көрдүнген акша-хөреңгини бүрүн ажыглапканы-биле, билдииришкин киирген чамдык кижилерге сертификатты бо чылын бербейн база барып болур, ынчан дараазында чылче чылдырар апаар.
– Чеже кижи сертификат алыксап турар ирги?
– Июнь 1-ниң сан-чурагайлары-биле алырга, ниитизи-биле 4,5 муң чурттаар оран-сава-биле хандырар ужурлуг өскүстер бүрүткелде турар. Амдыызында 389 кижи шак бо сертификатты ап болур – шупту негелделерге дүгжүп турар. 32 кижи Кызыл хоорайдан, 64 хамааты кожуун-сумулардан ап болур. Доктааттынган хемчээлдер езугаар 616 млн рубль көрдүнген, ынчалза-даа ук хемчээлди чыл санында эде көөр (улгаттырар).
– Ук акша-хөреңги бюджетте бар бе?
– Бо үеде шенелде чорудары-биле, 10 өскүс хамаатыны сертификаттар-биле хандырарынга 17 млн рубль көрдүнген. Удавас чогуур документ-саавырларны хүлээп алгаш, ажылдап эгелээр бис. Сертификат алыксаар күзелдиг хамаатыларның саны көвүдезе, регионнуң саң-хөөзүнүң арга-шинээ-биле ол угланыышкынны калбартыр аргаларын көөр бис.
– Сертификат алыкчыларының даңзызы тургустунган бе?
– Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының иштинде чогуур ажылды чорудуп турар бис. Сертификат ап болур 389 кижи келгеш, кордакчы бооп болур. Сертификат алыр дээн кижи боду келгеш, билдириишкинни киирер ужурлуг.
– 1 млн 700 муң рубль-биле өскүс кижиге бажың садып алыр арга бар бе?
– Ук төлевилелди ажылдап кылып тургаш, өске регионнарның арга-дуржулгазын база өөренип көрдүвүс. Чижээлээрге, Хабаровск край, Саратов, Новосибирск, Кемерово областарда бис-биле дөмей ажыл чоруттунуп турар. РФ-тиң Тудуг яамызының тургускан 33 дөрбелчин метр хемчээлинге өртек-үнени кайы-бир регионга санаарга, база-ла колдуунда 1,200 – 1,400 муң рубльга үнүп келир болду. Кол чүл – өскүстерге бажың туттунарын манап олурбайн, ук акшаны немерелээш, чурттаар оран-сава айтырыын шиитпирлеп алыр арганың тургустунганы. Чудуруун чудук алдынче сукпаан кижилерге бажың айтырыын дарый шиитпирлеп алырының бир аргазы ол. Ынчалза-даа ол эки тураның айтырыы, кым-даа албадавайн турар дээрзин айтып каары чугула – ук айтырыгны шиитпирлээринге база бир немелде оруктуң ажыттынганы ол.
А. Аракчаа.