Таңды кожууннуң Кочетов суурда «Алдар аллеязында» колхоз, совхоз тургузукчуларының чуруктарын аскан. Оларның аразында Орлов Начий-оол оглу Оюннуң чуруу база бар. Ооң дугайында бижикседим.
Тывага 1930–1940 чылдарда репрессияларның чылдагааны төөгүлүг. Политиктиг болгаш социал-экономиктиг болуушкуннарның нарыыдаашкынындан тыва арат малчыннарның салым-чолунга дорт салдар чедиргенин материалдар бадыткап турар. Шак ындыг репрессияга бистиң кырган-ачавыстың ажы-төлү база таварышкан. Кырган-ачамның адын Суг-Бажының улузу адавас турган, ооң шола ады Бай-Калбак-Баштыг. Кырган-ачам Таңды кожууннуң оюннарының база бир мал-маганы-биле бай-шыдалдыг бейсе ноян Ажыкайга четпестен башка, муң четпес ала-шокар чылгылыг чораан.
Кожуунга колхозтар тургузар дээш, чамдык бай-шыдалдыг улустуң мал-маганын хавырып эгелээн. Кырган-ачамның улуг оглу Начый-оол ачазының чылгызын даргалар хавырып чедип кээрге, удурлангаш, малын дестирип алгаш барган түңнелинде ону «контр» дээш, Минусинскиниң кара-бажыңынга суп каан. Аңаа истелге үезинде ол чок болган. Шак ынчалдыр 2 хар ажып турган чаш оглу Орлов өскүс бооп артып каан. Кырган-ачазы, кырган-авазы уйнуун азырап өстүрүп, ажыл-ишке өөредип каан. 1950 чылдар эгезинде Кочетов суурга Орловту Шура чеңгей-биле өглеп-баштап, бажыңны оолдары-биле тудуп берген буянныг кырган-ава, кырган-ача.
Орлов кырган-авазы, кырган-ачазының соон салгап, мал-биле холбажып эгелээш, «Коммунизмниң херели» колхоз-совхозка баштай чылгычылааш, соонда хүндүлүг дыштанылгаже үнгүже, малчыннап чораан. Чажындан тура мал ажылынга кызымак чоруу улуг идигни берген. Колхоз-совхозтуң даргалары ооң ак сеткилдиг, кызымак ажылы дээш хөй-ле шаңналдарны тывыскан: Тыва АССР-ниӊ алдарлыг малчыны, «ВДНХ-ның» алдын медалы» ордениниң кавалери,
ССРЭ-ниң «Күш-ажыл алдарының ордениниң» 3-кү чадазы, Эрес-дидим күш-ажыл дээш» медаль, «Ленинниң төрүттүнгенинден бээр чүс чыл» юбилейлиг медаль, Социалистиг мөөрейлерниң 1976 чылдың тиилекчизиниң хөрек демдээ, ССРЭ-ниң 9-ку беш чыл планының шалыпчызы, Коммунистиг күш-ажылдың шалыпчызы.
«Өскүзүнден өлбес» деп бистиң өгбелеривис чиге сөглээн. Кырган-авазы, кырган-ачазының ачызында Тыва Республиканың алдарлыг, төлептиг оглу болуп өзүп келгени өөрүнчүг. Ооң чедип алган алдар-ады кырган-авазы, кырган-ачазы сугларга белек болуп артып калган.
/ Сергей ОЮН,
дуңмазы, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
