«Шынны», ылап-ла, бодум номчуп эгелээнимден бээр, таптыг-ла 55 чыл болу берди. Төрээн Тывавыстың бир дугаар найысылалы Самагалдайга 60 чылдар үезинде, 10 харлыымга чедир, чурттап чораан мен. Авам, ачам райпо черинге ажылдап турганнар. «Чай кадында кыстар номчуурлар ыйнаан…» — дээш, авам ажылынче чоруурда, солуннарны колдуктап алгаш үнер кижи. Пекарня ажылы амыр эвес – хлеб эртениң-не садыгларга турар ужурлуг. Солун дугайында чугаа болу бээрге-ле, «мен, мен эккээйн, кай!» — дээш-ле, кайнаар айбылаар-дыр, кара маң-биле халып-ла каар турган мен. Ылаңгыя ачам солун номчуурунга кедергей ынак, артында бодунуң бодалын одуруглар аразында илереди аарак номчуттунар кижи. Ындыкы өрээливисте номнар чыып салыр этажерка кыдыында кадаг кадап каан, ачам аңаа солуннарны азып четчелээр турган: «Солун ора соп болбас, уругларым, катап номчуурга база солун» — дээр. Кежээ бажыңывыска шуптувус чыглып келгенивисте, ачам эптештир олуруп алган соонда, солунун ыыткыр номчуп-ла эгелээр. Ыыттавайн баарга, авам чем белеткеп турган боду: «Улаштыр номчу даан…» — деп каап турарын ам сактып келгеш, чаптаарым аажок.
Солундан номчаан чүүлдерни бажыңывыска кирген кожаларывыска ачам ыяап-ла сонуургадып чугаалай бээр кижи: «Кызылда «телевизор» деп чүве көрүп турар апарган», «Алдын сылдыс-биле шаңнаткан көдээ хойжулар бар-дыр»… Сагыжымда ол ынчаар-ла сактыышкын кылдыр арттып каан. Амгы хүнге чедир солун-биле чарылбайн чоруурум — авам-ачам үлегери.
«Шын» — төөгүнүң көрүнчүү
Өг-бүлевистиң хүндүлээри «Шын» солунун ам-на бодум номчуп турар апардым — 12 харлыг мен. 1968 чылда Кызылга көжүп келгенивисте, ачам Тываның автосептелге заводунга слесарь-моторист болуп ажылдай берген. Чурттаар кылдыр завод биске өрээл үндүрүп берген.
«Адазынга кызы чассыг, авазынга анай чассыг» дээн үлегер домакта ышкаш, хеймери болгаш кедергей чассыг өзүп келген мен. Ачам бо-ла мени чүктеп алган чоруур. «Кода-хоорай черде чурттай берген болганывыста, солун-сеткүүл мында хөй турар ужурлуг. Ишкээр бир кьёкыс («киоск» дээри ол) көрдүм, уруум, солуннар садар тускай чер-дир ийин, дыштаныр хүнде сонуургап көрээли» — дээрге, улуг-хүннү манап, пат-ла турар мен. Киоскудан ачам Москваның сеткүүлдерин база ынак «Шын» солунун садып алыр.
Эртемден акывыстың «шөлүлгеге» чораанын 10 класска өөренип тургаш, бир-ле хүн сакты тыртып келгеш, ачамдан айтырып эгеледим. Ол болуушкунну ачам кысказы-биле чугаалап бергени меңээ улуг идиг болган – солун-сеткүүлдерни номчуп чоруур болза, төөгүнү, кандыг-даа ажыктыг чүүлдерни кижи бодунга билип, шиңгээдип ап болур деп.
Тыва кижи бодунуң национал чоргааралын кандыг-даа байдалга чорааш, чидирбес ужурлуг деп мээң бичии бажымга авамның өйлештир тайылбырлап берип чораанын амдыгаа дээр сактыр мен. «Шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас» дээн ышкаш, тыва чоннуң үе-шагдан тура амыдырал-чуртталгазы-биле тудуш чаагай чаңчылдары 80 чылдардан эгелеп улуг сайзырап эгелээн деп бодаар мен.
1956 чылда эртемден халышкылар Шулуу Сат биле Владимир Очур тыва национал чаңчылдарны эгидериниң дугайында боттарының бодалдарын ажык бижээниниң соонда, Салчак Тока дарга оларны буруу шаап, «делгем сайзыралче көрүжү кызаа» деп шамнап, боду база «Шынга» эртемден алышкыларга удур чүгле «харыы салган» эвес, а оларны ийи аңгы кожууннарже «угаан кирип алзыннар» дээш, шөлүп чоруткан турган.
Бежен чылдарда «Шын» солуннуң редактору салым-чаяанныг журналист Бегзи Одай-Суруңович Доңгак шыңгыы доңгулданы база алган. Эрткен-барган төөгүнү билип алыр дээр болза, «Шын» солунну ынчангы үндүрүлгезин база катап ажып, номчуп болур-дур деп чүвени биле бергеним ол. Тывага хадып эрткен коргунчуг репрессиядан 1928–1938 чылдарда ачамның чоок улузу кончуг-ла когараан. Төөгүнү бижип чоруур Дегут Демчик акыйның чүүлдеринден хөйнү-ле билип алганым – шынчы «Шын» солунумнуң улуг ачызы. Ачам күжүрден айтырып четтикпээн чамдык чүүлдерни Дегут Моңгушович хоочуннуң «Шынга» Үрбүн Кашпалдарның төөгүзүн бижээнин номчааш, сеткилим ханар.
Эгелекчилерге мөгейиг
«Шын» солунга ажылдап чораан хоочун журналистерни аныяк назынымдан билир мен. Кызылдың телестудиязынга школа доосканым соонда, 1975 чылдан эгелеп ажылдааным. Төөгүден алгаш көөрге, маңаа төрээн Тывавыстың алдарлыг кижилери ажылдап чораан: артистер, чогаалчылар, башкылар, эртемденнер. 1966 чылда телестудияга ажылдаар тускай эртемниг журналистерниң барык чок болганындан, «Шын», «Тувинская правда» солуннарның корреспондентилерин база совет-партия органнарындан харыысалгалыг болгаш чон-биле харылзаалыг, улуг дуржулгалыг ажылдакчыларны чүгле телестудияга эвес, а радиога база ажылдаары-биле чорудуп турган. Оларның чамдыктарын таныыр, билир, эгин кожа ажылдап эгелээнимге чоргаарланып, улуг журналистерни караам-биле көрүп, оларның чугаазын кулаам-биле дыңнап чорааным – эң кол чүүлүм. Тыва радио биле Кызылдың телестудиязын канчаар-даа аңгылаштырып болбас. Олар ийистер дег деңге, чаңгыс чалгыгда чогаадыкчы ажылын «бүдүрүп» турарлар. А солунувус база-ла олар-биле деңге сайзырап, хөгжүп, нептереп, харын-даа улуг назылап, 100 харлап турар ышкажыл! Ол-ла журналист кадрлар боттарының демир-үжүүн аңгы-аңгы сеткүүлдерге шенеп, уран чогаадылга талазы-биле улам өзүп, сайзырап чорааннар – журналист кижи бүрүзү каяа-даа ажылдап болур: солун, радио, телевидение дээш.
Келир чылын, 2026 чылда, 90 база 60 юбилейлиг чылдарын Тыва радио база Кызылдың телестудиязы демдеглээр. Бөдүүн-даа, алдарлыг-даа кижилеривистиң уран талантызын, ажыл-ишчи арга-мергежилин омак чонувус мурнунга чугаалап, көргүзүп, бижип келген баштайгыларны база ооң соонда-даа аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чорааннарны чырык сактыышкын-биле бодап кээр мен: Сандро Маады, Кызыл-Эник Кудажы, Салим Сүрүң-оол, Олег Сувакпит, Алексей Чараш-оол, Допчаа Моңгуш, Кара-Тоннуг Маады, Василий Шаравии, Яков Хертек, Седен Хертек, Ким-оол Хертек, Моңгуш Кызыл-оол, Лариса Зубарева (Пахомова), Алексей Аир, Алексей Кумаяк, Алексей Дүгержаа, Николай Ваньков, Юрий Танхилевич, Алексей Содунам, Владимир Тииңмей, Николай Базыр дээш оон-даа өскелер. Улуг журналистер хоочун солунувус «Шындан» чогаадыкчы үре-түңнелдиг ажылын эгелээннер.
Солуннуң маадырлары — чон
«Көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок» деп тыва чонувустуң база бир чаагай үлегер домаа журналист мергежилдиг кижиге дорт хамаарылгалыг. Амыр эвес, нарын, тускай ажылдыг кижилерниң амыдырал-чуртталгазы чонга көскү. Солун чүүлдер, солун болуушкуннар, солун кижилер, чаа-чаа таныжылга-ужуралдар – бо бүгү журналист кижиниң чогаадыкчы сорулгазы, чогаадыкчы көрүжү. А журналистиң «демир-үжүүнүң» маадырлары – бис шупту: бөдүүн чон, ат-алдарлыг кижилеривис, чуртувустуң маадырлары. Журналист бүрүзү шыңгыы негелделиг-даа, кедерезе сойгалаан-даа чүүлдерни чырыкче үндүр парлаптары дээрге ооң хөй талалыг уран талантызы болгаш сөс-биле «ажылдап» билири. А биске, номчукчуларга, журналист кижиниң кылган ажылы чүгле каракка таалал, сеткил ханыышкын болгаш чаа медээ эвес, а бодал-сагыжывыска өөредиглиг болгаш ужур-утка талазы-биле чогумчалыг, дээштиг.
«Аспас дизе, хая көрүн, алдавас дизе, айтырып чор» деп тыва чонувустуң үлегер домаан чижек кылып, төөгүчү солунувус-биле харылзааны үспейн, аныяк-өскенни деткип, чүгле бурунгаар сайзыралче йөрээп туру мен. Депшилгелиг сайзырал мурнувуста!
/ Лидия ДОҢГАК, «Шынның» хоочун бижикчизи.
Кызыл хоорай.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7