Төөгүде улуг өгбе «Шын» солун удавас 100 харлаанын демдеглеп эттирер деп турарынга өөрүвес аргам чок. Меңээ, эмчи ажылдыг, көдээ бижикчи кижиге, солунум чогаадыкчы өзүлдемге деткимчени, шылгалданы берип чораан. «Шынга» ынаам аттыг, ону номчувас болзумза, бир-ле төрелим-биле харылзашпаан ышкаш боор мен. Чогааткан шүлүктерим солун арыннарынга үнүп-даа турду, ооң гонорарын алыры дыка-ла өөрүнчүг боор чүве.
Кадык камгалал шугумунга бежен чыл ажылдааш, пенсияже үнгеш, чогаал ажылынче ханылап киргеним ол. Аңаа баштайгы базымымны, бүзүрелди, сеткил-ханныышкынны «Шын» солун берген чүве.
Ынак солунумнуң чагыдыкчызы, номчукчузу, бижикчилериниң бирээзи мен. «Шын» — байлак тыва дылывысты кадагалаан медээчивис, чалгынывыс, суртаалчывыс, чоргааралывыс.
Ажылдап чораан аайым-биле өг-бүле, ие-херээженнер айтырыглары, элээр болгаш кадык амыдыралды чырыдары –мээң сорулгам. Хөй-ле иштиг-сааттыг, берге аарыгларлыг иелерге камгаланыр арга-сүмени берип, ие-чаштарга ыры-шүлүктерни, прозаларны бижип база чонумга, чурттумга, тускай шериг операциязының дайынчыларын алдаржыдып бижип чор мен. 2025 чыл юбилейлер-биле долган онзагай чыл-дыр: Улуг Тиилелгениң 80 чыл ою, делегейниң дириг эртинези М. Кенин-Лопсаңның 100 харлааны, өгбе солун «Шынның» 100 чыл ою. Бодум база бо чылын 75-тедим. Ол дугайында «Шын» солундан чон номчуп танышканы өөрүнчүг болбас арга чок.
Школачы тургаш-ла авам, ачамның номчуур солун-сеткүүлдерин, ылаңгыя «Шын» солунну «улуг-карактаар» турган мен. «Шын» солундан хөйнү өөренип, билип алырын ачам меңээ аажок тайылбырлаар. «Эң шын чорукка өөредип чоруур солун-дур, уруум» — деп чугаалаар кижи.
1968 чыл. Школа дооскаш, өөренир ашка ажылдап алыр дээш, Кызыл хоорайның төп харылзаа черинге почтальоннап ажылдай бердим. Ийи улуг кара барба долу чоннуң чагыдылгазын чүктеп алгаш, үлеп турдум. Чамдык хүннерде пенсия, гонорарлар чедирери-биле, 500 акшаны база хүлээдип бээр турду. Комсомол, партия үези болгаш, ажыл шыңгыы, харыысалгалыг, негелде улуг. Меңээ хуваап каан кудумчуларының бирээзи Красноармейская кудумчузу. Ол кудумчунуң 74 дугаар бажыңынга С.А. Сарыг-оол, О.К. Сагаан-оол дээш кезек чогаалчылар чурттап турганнар. Мен оларга «Шын», «Тувинская правда» дээш элээн чагыдылгаларын, гонорарларын чедирип, олар-биле таныжып, харылзажыр аас-кежиктиг болганымга чоргаарланып чоруур мен.
Бир катап кыжын казыыр 40–45 градус сооктар үезинде ак-шаң хыраа апарган Степан Агбаанович сугже кире бээримге: «Бо соокта кээргенчиин бо чаш төлдүң, көдүрген сумказы бодундан улуг. Давыдовна, изиг чемден сал» — деп алгырды. Мария Давыдовна мени кээргеп, изиг чемин салып, чаактарымны чылыдыр суйбап, кидис идиктеримни уштуп, чөргешкилеримни кургадып берди. Авам-даа сагыжымга кирип, эргеленип оруксаар турдум. Орус аваны онзазынып четтиргеним илередип чордум.
С.А. Сарыг-оол чогаалчывыска бир дугаар чедирген гонорарым уттундурбас. 63 рубль 82 көпеекти санааш тутсурумга, адын салгаш: «Бо 3 акша 82 көпеекти бо хире кызымак, чаш почтальон кызымга шаңнал кылдыр бээрим ол» — деп каттырымзап чугаалаарга албайн, ыяды берген мен. Чарашсымаар орус угбай мени мактап көгүдерге, ыяды-ыяды ап алган мен. Улуг чогаалчым мээң улуг барбамны бир кудумчу кежир чүктеп-даа бээр, дыка-ла хөглүг, баштак чогаалчы ам-даа караамда көстүп чоруур. «Чогаалчы бол, кызым» дээш, меңээ номнарын-даа берген.
2007 чылдан тура «Шынның» оруу-биле чоруп келгеш, ол солунга үндүрүп турган материалдарым чиңчерлеп көөрүмге, шүлүктер, прозалар, амыдыралдан эскериглер, культура амыдыралы, ырылар, социал айтырыглар, аарыглар дугайында дээш ниитизи-биле 50 ажыг бижээн чүүлдерим үнген болду.
«Шын»-биле харылзаам амгы үеге чедир үспейн чоруурум – меңээ улуг чоргаарал, бурунгаар базым болгаш чүткүл. Ооң ачызы-биле ам 5 дугаар номум чырыкче үндү, четтирдим, солунум!
Мынча чылдар иштинде «Шын» биле мени кады харылзаштырып, арга-сүмени берип, дуза кадып келген редакцияның ажылдакчыларынга четтиргеним илередип, черге чедир мөгейдим.
Раиса ХОВАЛЫГ, РФ-тиң кадык камгалалының тергиини, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.
Чурукту архивтен алган.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19