Хоойлужудулга эгелээшкини кылдыр республиканың прокуратуразы бо чылдың июньда ТР-ниң Дээди Хуралынче «Өскүс уругларга болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан хамаатыларга социал деткимче көргүзериниң немелде хемчеглериниң дугайында” Тыва Республиканың Хоойлузунче өскерилгелер киирериниң дугайында” хоойлу төлевилелин ажылдап кылгаш, киирген. Тыва парламент ону чүүлдүг деп көрүп, деткээн. Ооң түңнелинде 2022 чылдың июнь 29-та Тыва Республиканың Чазааның 418 дугаарлыг доктаалы көстүп келген. Ады узун болганы-биле маңаа чүгле ооң кол утказын киирээли.
Аңаа дүүштүр, 2022 чылда күштүг болуп турар хоойлужудулганың норма-чижектери-биле өскүс уругларны болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан хамаатыларны чурттаар оран-сава-биле чер-черлерде чагыргалар хандырар апарган. Оларга бажың-балгатты социал фондудан үндүрүп бээр. Бир эвес ындыг фонд тус черлерде бар болза, өскүс уругларга чурттаар оран-сава сертификаттарын база берип эгелээн. Ону чүгле чуртталга оран-савазын садып алырынга чөпшээрээр. Социал төлевирниң хемчээлин төлээлеткен орган тодарадыр болгаш ол доктаадып бадылаан деңнелден ашпас болур ужурлуг: Кызыл хоорайга бажың-балгат садып ап турар болза, чурттаар оран-сава сертификадының хемчээли 1,7 сая рубльден ашпас, көдээ черлерге – 1 сая рубль. Социал төлевирниң хемчээли сертификаттың хуусаазының дургузунда өскерлиш чок болур.
Чүнүң-даа мурнунда бо бүгү хемчеглер бажың-балгат оочурун сыыгадырынче, федералдыг төптүң болгаш республиканың чазак-чагыргазының өскүс уругларга чурттаар оран-сава айтырыын шиитпирлээринче угланган дээрзи билдингир болбайн аан.
Прокуратураның ажылдап кылганы хоойлу төлевилелинде 23 хар четкен өскүс уругларга күрүне дузаламчызының немелде хемчеглерин көрүп, күрүне акша-хөреңгизиниң күсели-биле социал төлевирлерни (чурттаар оран-сава сертификаттарын) тыпсыры көрдүнген. Социал деткимчениң мындыг хевири садып алыр деп турар бажыңны хамаатылар боду шилип алыр арганы берип турар. Ооң иштинде улуг шөлдүг бажың-балгатты садып алырынга боттуң акша-төгериин (ие капитал акшазын, чер садып алыр чээли хөреңгизин) киириштирер арга база тургустунуп келир. Ынчалзажок маңаа холбаштыр өскүс эрге-байдалдыг хамаатыларның талазындан шүгүмчүлел база бар. Доктааттынган түң-биле найысылалга чурттаар шөл садып алыры болдунмас. Ылаңгыя Кызыл хоорайда бирги туржук, ийиги рыноктуң оран-савазының өртээ хөлчок аар. Тускай чуртталга шөлдүг болур дээр болза, чаңгыс эвес сая рубль негеттинер.
Маңаа тайылбырлап каар чүүл болза, шак ол түң анаа-ла тыптып келбээн – бир кижиге онаажыр ужурлуг социал норма болур 33 дөрбелчин метрниң албан езу өртек-үнезинден санаттынган. А рынокта чурттаар оран-сава өртээ – бир өске айтырыг.
Чурттаар оран-сава сертификаттарының акшазынга немерелээр арга-хоргалыг кижилерге сертификат ап алыры дээре – «чудуруун чудук алдынче суккан эвес» дээш шимченир апаар. А ындыг аргазы чок кижилер чүгле оочурун манаар ужурга таваржыр.
2008 чылга чедир өскүс уругларга чурттаар оран-сава садып алырынга хөреңгилер көрдүнмейн турган. 2008 чылдан 2013 чылга чедир республикада өскүс уругларны бажың-балгат-биле хандырарының талазы-биле программа ажылдап турган. Ол бүрүн эрге-хүлээлгелерни тус черниң бот-башкарылга органнары харыылап турган. 2013–2018 чылдарда өскүс уругларга чурттаар оран-саваны Тыва Республиканың «Өг-бүлелерниң болгаш уругларның социал камгалалы” күрүне программазының «Өскүс уругларны болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны бажың-балгат-биле хандырары” иштики программаның акша-хөреңгизи-биле тудуп база садып ап эгелээн.
2022 чылдың ноябрь 1-ниң байдалы-биле алырга, чурттаар оран-савага хереглелдиг өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок калган уругларның даңзызында 4562 кижи турар, ооң иштинде Кызыл хоорайдан 1770 кижи. Чуртталга шөлүн алыр эргелиг бо кижилерниң 3809-у ук эргезин боттандырып шыдаваан.
Ажыы-биле чугаалаарга, сөөлгү үеде харын өскүстерниң бажың ээлчээ элээн чылып, янзы-бүрү программаларже сыңнып кире бээр аас-кежиктиг болган кижилер боттуң оран-савазынга чединер аргалыг болган. Ындыг болганда, бот булганмас болза хоржок апарган. “Сугга дүшкенде бызаа сугжу” дээни-биле дөмей. А шак бо өскүс эрге-байдалдыг хамаатыларга чурттаар оран-сава айтырыын шиитпирлээр харыысалганы бо чылдың сентябрь айдан тура республиканың Өөредилге яамызынга дамчыдып бергенин дагын сагындырып каалы.
А. ХЕРТЕК.