Тываның агаар-бойдузунуң байдалы кааңдаачал болгаш, тараа, ногаа тарып өстүреринге ындыг-ла кончуг таарымчалыг эвес. Республиканың девискээринде тараа аймаа тарып өстүреринге таарымчалыг шынарлыг хөрзүннүг черлер эвээш. Хову ажылдары чорудуп турар шөлдерниң ниити хемчээлиниң чүгле 28 хуузу кара хөрзүннүг дээрзин агрохимиктиг шинчилел ажылдары көргүскен. Кара хөрзүннүг ол черлерге тараа болгаш үнүш аймаан тарып өстүрериниң агротехниктиг аргаларын билдилиг ажыглавас болза, олар база хөрзүнүнүң чемиштиг шынарын чидирип болур.
Республикада тараа шөлдериниң барык чартык кезии хирези 2022 чылдың чайын кааңдаашкынга таварышканы агаар-бойдустуң чаъс-чайыынга идегээр деп чүвениң кедизи чок дээрзин көргүскен. Дүжүттүң магадылалдарының бирээзи суггат болган чүве төлээде республикада бар суггарылга четкилериниң септелгезинче шыңгыы кичээнгейни салырын, бо ажылды 2022 чылдың күстен улам дүргедедирин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Көдээ ажыл-агый яамызындан болгаш кожуун, суму эрге-чагыргаларындан негээн.
Тараа продуктулары-биле Тываны Россияның регионнары четчири-биле хандырып шыдаар болганда, тараа шөлдериниң хемчээлин кызырып, мал чеминге ажыглаар культураларның шөлүн көвүдедир шиитпирни республиканың удуртулгазы 2024 чылда хүлээп алган. Бир эвес мал чемин бүдүрер баазаны быжыглавас чүве болза, эң ылаңгыя агаар-бойдус берге чылдарда мал ажылынга сандараашкын тыптып кээп болур.
Таңды биле Чеди-Хөл кожууннарда суггарылга системаларын септеп чаартыр хемчеглерни республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы Тываның удуртулгазынга саналдап киирген. Оларның бирээзи Чеди-Хөл кожууннуң Элегесте суггарылга системазы.
Элегестиң суггарылга системазының төөгүзү мындыг. Ону Тыва Арат Республика үезинде-ле тудуп эгелээн. Элегес хемден суг аксып үндүрер улуг буганың бажын Чал-Кежиг суурнуң үстүү талазынга туткаш, Элегес шынаазының артыы талазында дагларны белдеди буганы казып бадыргаш, Элегес хемче киир казыпкан. ТАР үезинде “Элегес” күрүне эконому” ажыл-агыйның, совет үеде Тока аттыг совхозтуң тараа болгаш ногаа шөлдерин ол бугадан арыктар дамчыштыр аксып бадырган суг-биле суггарып, бедик дүжүттү ажаап ап турган. 1970 чылдарда Элегес суггарылга системазын бүрүнү-биле делгемчиди чаартып, демир-бетон суггарылга системазы кылдыр эде туткан. Бо суггарылга системазындан ниитизи-биле 1055 гектар шөлдү суггарып болур.
Элегес хемден суг аксып үндүрер баштарының капитал септелгезин чорудар, системаның бугалар четкилерин септээр, хараган, тал, терек үнген шөлдерни аштаар апаар. Суггарылга системазындан сугну тараа болгаш ногаа шөлдеринче чаашкынналдырып чаштырар 12 дериг-херекселди садып алырын база төлевилелдээн. Суггарылга системаларының септелгезинге, суггарылга дериг-херекселин садып алырынга ниитизи-биле 132 миллион рубль акша херек деп санап үндүрген. Катап ажыглалга киирген суггаттыг шөлдерге чылдың-на 4,3 муң тонна тарааны, 1,9 муң тонна картофельди, 687,5 тонна ногааны тарып өстүрүп болур. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының экономистериниң санааны-биле алырга, ол чарыгдалдар шупту кыска хуусаа дургузунда дуглалы бээр.
Элегес суггарылга системазын септеп-селип, чаартып, ажыглалга киирер план дугайында чугаа ийи-үш чыл дургузунда чоруп келген. Ол план бо чылын боттанып эгелээн деп болур. “Чурттар аразында кооперация болгаш экспорт” национал төлевилелдиң деткимчези-биле Хеймер-оол Кыргыстың тараачын-фермер ажыл-агыйы Элегес суггарылга системазының чаартылгазынче кирипкен. Аңаа 25 ажылдакчы составтыг 3 бригаданы, 8 техниканы хаара туткан. Үр үе дургузунда ажыглал чок чыткан суггарылга системазының улуг болгаш бичии бугаларын бок, оът-сиген, ыяш-даштан аштаар ажылдар чоруп турар. Элегес хемден сугну дозуп аксыр буганың бажын септээринге белеткел ажылдарын эгелээн.
Тараажы фермерлер, хууда ажыл-агыйлыг кижилер боттарының акша-хөреңгизи болгаш күжү-биле суггарылга четкилерин, арат бугаларны септеп, ажыглап турарының чижектери бар. Бии-Хем кожуунда тараажы Андрей Бородкин бодунуң амы-хууда ажыл-херээн Туран суггарылга четкизин септээринден эгелээн. Могай суггарылга четкизин чаартыр септээринге бодунуң акша-төгериин тус черниң тараажызы Аяс Тюлюш киириштирген.
Юридиктиг эрге-байдалдыг ажыл-агыйжы кижилерге суггарылга системаларын дамчыдып бергенинден оларның ажыглалы болгаш ажаалда-тежээлдези экижээниниң, багай эвес дүжүттү ажаап өстүреринге дузалыг болганының чижектери республикада бар.
Ш. МОҢГУШ.
«Шын» №33 2024 чылдың май 4
