1945 чылдыӊ март 1-де Тываныӊ бичии уругларыныӊ солунун тургускан. Тыва Арат Республикага бичии уруглар болгаш аныяктар солуннарын парлап турган. 1926 чылда «Залуудчудин зорилго» деп аныяктар сеткүүлү моол дыл кырынга үнген.
Тыва бижикти 1930 чылда чогааткан соонда, 1933 чылда «Реванэ шыны» деп аныяктар солунун парлаан. Ооӊ тургузукчузу — Тываныӊ революсчу аныяктар эвилелиниӊ төп комитеди.
«Реванэ шыны» солуннуӊ «Чаштарга/Бичии уругларга» доктаамал рубриказынга салым-чаяанныг уругларныӊ бижээн чүүлдерин парлап турган.
1938 чылда «Пионер» деп бичии уругларныӊ тыва дыл кырында 4 муӊ кезектиг баштайгы сеткүүлү үнген. Ооӊ редакциязынга С.К. Самба-Люндуп, М. Момбужай, А. Очурбаанок болгаш өске-даа тыва журналистер ажылдаан.
Чаштарныӊ билип алыр ужурлуг чүүлдерин айтырыг-харыы хевиринге бөдүүн кылдыр тайылбырлап бижип турганнар. Сөзүглелдери кыска болгаш утка-шынарлыг, хөй чуруктарлыг.
Ленин биле Сталинниӊ допчу намдарын эки үлегер кылдыр таныштырып бижээн. Спорт, күш-культура, чурулга, чогаал болгаш өске-даа чогаадыкчы мергежилдерге өөренири кедилиг дээрзин чаштарга чагып сургаан. Тыва тоолдарны, орус болгаш даштыкы чогаалдардан очулгаларны үргүлчү парлап турган.
Тыва уруглар ССРЭ-де, даштыкы чурттарда үе-чергези-биле сеткүүл таварыштыр чагаалажып турганнар. Үндүрүлге бүрүзүнүӊ сөөлгү арыннарында уругларныӊ сагынгыр, тывынгыр, чечен чоруун сайзырадыр ребустарны, бодалгалыг тывызыктарны киирген.
ТАР-ныӊ солуннары чоннуӊ бижик билбес чоруун узуткаарынга, номчуп, бижип билиринге аажок дузалыг болган. Оон аӊгыда, тыва уругларныӊ, аныяктарныӊ билиин ханыладып, делегейже көрүүшкүнүн делгемчидип, чаа амыдыралга чаӊчыктырган. Аныяк-чалыы номчукчулар чоорту солун материалдарыныӊ авторлары апаргылаан. «Сылдысчыгаш» солуннуӊ үндезинин, таваан салган деп болур.
«СЫЛДЫСЧЫГАШ» СОЛУННУ ТУРГУСКАНЫ
1944 чылда Тыва ССРЭ-ниӊ составынга кирген соонда, амыдыралды чаартып эгелээн. Солуннарныӊ тиражтары көвүдээн. Редакцияларга ажылдаар национал кадрларны белеткеп, парлалга черлериниӊ материал-техниктиг баазазын экижиткен.
Салгалдарны Совет Эвилелиниӊ коммунистиг партиязынга бердинген кылдыр кижизидер сорулга-биле 1945 чылдыӊ март 1-де «Сылдысчыгаш» солунну ооӊ тургузукчузу – Тываныӊ ВЛКСМ обкому тургускан. Ажы-төлдүӊ назы-харын барымдаалап, суртаал чорудары чедиишкинниг деп шиитпирлээн.
Баштайгы редакторунга – Р.О. Далай-оолду, 1945–1947 чылдарда кол редакторунга Т. Бегзини, ооӊ оралакчызынга М. Балчий-оолду томуйлаан. 1948 чылда – Н.Л. Кунчун, а 1949 чылда – К.С. Шойгу редакторлаан.
Дөрт арынныг солунну чагыдып номчуур кижи саны хөй болгаш, неделя санында 7000 тиражтыг үнүп турган. А өртээ – 15 көпеек.
Солун үжүк-бижикти чаа-ла өөренип турар уругларныӊ, аныяктарныӊ сонуургалын хандырып, үениӊ негелдезинге дүгжүп турган. 1945 чылда уруг бүрүзү эге школага албан өөренир апарган. 1951 чылда чеди чылдыӊ школаларын тургускан, а Кызылга 10 чылдың школазын ажыткан.
Солун-сеткүүлге ажылдаар кадрлар тывары берге болган. Ажылдап шыдаар билиг-мергежилдиг корреспондентилер, чогаадыкчы ажылдакчылар, чурукчулар, фотокорреспондентилер тывылбаан. Национал кадрларны хүлээп алырда, партия улуг негелде салган: эге азы ортумак школа дооскан, орустап билир, ажылды организастап шыдаар кижилер херек. Тывага журналистер белеткээр өөредилге черлери чок боорга, парлалга ажылдакчыларын ССРЭ-же өөредип чорудупкан.
1940 чылдарныӊ ийиги чартыында «Сылдысчыгаш» солун бодунуӊ уг-шиин тып эгелээн. Чырыдыышкын, идеология, медээ дамчыдар хүлээлгени күүседир. Ооӊ баштайгы арнынга «Шупту чурттарныӊ пролетарийлери каттыжыӊар!», «Ленин-Сталинниӊ херээ дээш демисежиринге белен бол!» деп кыйгырыг салыр. Ооӊ сорулгалыг ажылы дээрге Тывада пионер, комсомол шимчээшкинин тургузары, ооӊ сайзыралын чырыдары.
«Пионерниӊ амыдыралы», «Звенонуӊ оюну», «Школада болгаш дружинада», «Звеноӊарныӊ чыыжынга чугаалажыӊар», «Пионер ажылга дуза» деп доктаамал рубрикалар турган. Комсомол организациялары, пионер дружиналары боттарыныӊ үлегерлиг арга-дуржулгазын аӊаа көргүзер. Пионер кижиниӊ корум-чурумун, галстук эдилээрин, тугун камнаарын өөредир.
Бичии пионерлерниӊ ырызын тыва дылче С. Пюрбю биле М. Идам-Сюрюн очулдурган. Ону 1946 чылдыӊ февраль 4-түӊ үндүрүлгезинге парлаан.
Уруглар солунунуӊ чогаадыкчы ажылынга Тываныӊ башкылары, тренерлери, вожатыйлары, эртемденнери болгаш чогаалчылар идепкейлиг киржип чораан.
«Сылдысчыгаштыӊ» чедиишкинниг ажылыныӊ чажыды – дылы бөдүүн, чуруктары хөй, көдээ амыдыралды көргүскен янзы-бүрү темалыг материалдар элбек. Редакцияныӊ ажылдакчыларыныӊ материалдары солун, олар номчукчулар болгаш штаттан дашкаар авторлар-биле чугаалажып, сырый харылзаалыг ажылдап келген.
Үндүрүлге бүрүзүнге: школага эки өөренир, культуразын бедидер, спортчу мергежилди шиӊгээдир деп уругларны чагып сургаар. «Номга ынак болуӊар», «Шылгалдага белен сен бе?», «Орус дыл кичээлинге», «Башкыныӊ сүмези» деп рубрикаларга ажыктыг арга-сүме дамчыдар.
Кижи бүрүзүнүӊ эки өөренири дээрге Төрээн чуртунга ынаан, патриотчу чоруун бадыткап көргүскени болур. «Шылгалдаларны эки дужаап, төрээн черивисти өөртүүлүӊер», «Төрээн черинге ачы-буян кылыр» дээн ышкаш кыйгырыглар турган. Башкыларга методиктиг сүмелерни солунга база парлап турган.
Араттарныӊ школаларны шалыпкын тудуп кылганын, организацияларныӊ школаларга дузалажып шефтээнин, улуг улусту номчуп, бижип өөреткен бичии уругларныӊ «Сылдысчыгашта» база бижээн.
Малчын амыдырылга чаӊчыга берген уругларга чаа ёзунуӊ чаӊчылдарынга өөренирин сүмелеп турган. Чижээ, РСФСР-ниӊ алдарлыг башкызы Л.П. Остроумованыӊ «Үе-шагын планнап өөренири» деп чүүлүн тыва солуннуӊ 1946 чылдыӊ ноябрь 4-түӊ үндүрүлгезинге парлаан. «Аныяк хаакчыга дуза» деп рубрика турган. Уругларны самолеттар чогаадып кылыр авиамоделизм, натуралистер, геологтар, төөгүчүлер, географтар бөлгүмнеринге киржирин чарлаан.
Мал болгаш чер ажылын сайзырадырынче улуг кичээнгей салган. Часкы тарылга, кыштаглаашкын, мал төрүлдези, кыргылда, чут-биле демисел, өргелээри дээн ышкаш хемчеглерге уругларныӊ киржип турарын үргүлчү бижип турган.
Уруглар солунунуӊ ажылыныӊ база бир чугула кезээ — интернационалчы болгаш патриотчу кижизидилге ажылы. «Төрээн чуртувуста», «Ровно чанынга болган», «Чечектел-ле, төрээн черим» деп тускай чыып каан материалдар чалыы чаш номчукчуларга чаа солун чүүлдерни билип алырынга дузалап, патриотчу совет чорукка, өске нация чоннар-биле эп-найыралдыг болурунга кижизидип турган. Орус болгаш совет чогаалдарны тыва дылче очулдургаш, солунга парлаан. Н. Некрасовтуӊ шүлүктерин, Н. Ушинскийниӊ тоолдарын, А. Гайдарныӊ «Тимур болгаш ооӊ командазы» деп чогаалын уруглар төрээн дылынга номчаан. Л. Чадамба, М. Идам-Сюрюн, Ю. Күнзегеш, С. Сарыг-оол, С. Сүрүң-оолдуӊ баштайгы чогаалдарын солунга парлап турган.
Номчукчуларныӊ чогаадыкчы чоруун сайзырадыры-биле, 1946 чылдыӊ май 1-де «Төрээн чуртум, ынак мен сеӊээ» деп шүлүк болгаш чогаал мөөрейин «Сылдысчыгаш» чарлаан. Аӊаа 4–10 класстарныӊ өөреникчилеи – пионерлер, комсомолчулар идепкейлиг киришкен.
«Областыӊ эӊ-не эки интернады» деп ат тыпсыры-биле 1946 чылдыӊ январь 12-ниӊ солунунга социалистиг чарыш чарлаан. Интернат бүрүзү корпустарын агартыр чугайлап, дозулааш, каастап алыр. Ында чурттап турар шупту уруглар Кызыл крестиӊ, школаныӊ культура-массалыг бөлгүмнериниң кежигүннери болур. Кижи бүрүзү «Сылдысчыгаш» биле «Тываныӊ аныяктары» солуннарны чагыдып алыр. Солуннарныӊ коллективтиг номчулгазын, лекцияларны, беседаларны эрттирер ужурлуг деп негелде кылган. Мөөрейге уруглар боттары дыка идепкейлиг киришкен. Интернадыныӊ дугайында бижээн чагааларын редакцияже чорудуп турган. Чаа үениӊ негелдези-биле бичии улусту арыг-силигниӊ дүрүмнеринге, солун номчуурунга чаӊчыктырарынга чогаадыкчы тывынгыр болуп, хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржиринге бо мөөрей улуг ужур-дузалыг болган.
Уруглар солун чаа чүүлдерни «Санап көрем», «Билир сен бе?» деп рубрикалардан номчуп, билип ап турган. «Бистиӊ календарывыс» деп рубрикага сураглыг кижилерниӊ юбилейи болгаш төөгүлүг черлер дугайында кыска медээлер дамчыдып турган.
«Хостуг үеде», «Эртем болгаш техника», «Солун арын» деп рубрикаларга уругларныӊ угаан-медерелин, кичээнгейин сайзырадыр даалгалар бээр. Тывызыктар, ребустар, кроссвордтар, бодалгалар, үжүктер кожуп сөс тургузар оюннар. Чижээ, орус чогаалчыларныӊ аттарын оларныӊ хөрек тураскаалыныӊ чуруундан тывар. Бо даалга — 1946 чылдыӊ сентябрь 27-ниӊ үндүрүлгезинде.
Уругларныӊ чайгы дыштанылгазынга байыр чедирген өӊнүг солун 1948 чылдыӊ май 31-де үнген.
Тываныӊ шупту кожууннарыныӊ школачылары-биле «Сылдысчыгаш» харылзаалыг ажылдап турган. Номчукчуларныӊ чагаалары солун бүрүзүнде бар. Редакция-биле кады ажылдап турган орус, тыва оолдар, уругларныӊ аттары: Хүлер-оол, Оюн, Нюра, С. Андрей, С. Ламажык, Даваа, Ак-оол, М. Коля, С. Араптан, М. Тадар-оол, Достай-оол, Н.Ч. Чүсүней, В. Орлов дээш өскелер-даа.
1950 чылдарныӊ ийиги чартыында «Сылдысчыгаштыӊ» чырыдар темалары байлак, чогаадыкчы ажылы улам сайзыраӊгай апарган. Ынчан солуннуӊ удуртулгазынга Д.Д. Аракчаа биле О.Д. Сувакпит ажылдап турган.
Авторларныӊ профессионал мергежили бедий бергенин солуннардан көрүп болур. Фоторепортаж, эскериин деӊнеп бижиири, тывызыксыг демдеглел, тайылбырлап бижиир демдеглелдер дээш материалдар аӊгы-аӊгы.
Солунга С. Сарыг-оол, С. Пюрбю, К.-Э. Кудажы, С. Сүрүң-оол, М. Кенин-Лопсан, В. Эренчин, Ю. Күнзегештиӊ чогаалдарын, Н. Эргил-оолдуӊ, О. Хөвеӊмейниӊ чечен чугааларын, М. Идам-Сүрүңнүӊ очулдурган тоолдарын, О. Сувакпиттиӊ, Л. Чадамбаныӊ, А. Арапчорнуӊ шүлүктерин, С. Күстүгүр, К. Конгар-оол, О. Д. Сувакпит, А. Даржаа болгаш өске-даа тыва чогаалчыларныӊ басняларын парлап турган.
«Баштайгы шүлүүн бижээн», «Бистерге бижээн» деп рубрикаларга аныяк чогаалчыларныӊ, номчукчуларныӊ чогаадыкчы ажылдарын чырыдып турган. Шенеп бижээн чогаалдарны парлаан соонда, номчукчулар үнелелин бижиир турган.
Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажыныӊ чогаадыкчы оруу «Сылдысчыгаш» солундан эгелээн. Бижээн чүүлдерин солунче чорудуп, чогаалдар сайгарган материалдарын чырыдып турган. К.-Э. Кудажы «Баштай өөренип алыр» деп чүүлүнде (Сылдысчыгаш,1959 ч., июль 1) чогаадып бижээн шүлүктерниӊ утказында, тургузуунда частырыгларны тайылбырлаан. Эки боданып тургаш, бижиирин утпас, шүлүүн хоюглаар, далажып болбас дээрзин авторларга сүмелээн.
Эртемден Шулуу Сат «Сылдысчыгаштыӊ» сайзыраарынга улуг үлүг-хуузун киирген. «Төрээн дылыӊ өөрен» деп доктаамал рубрикага төрээн дылыныӊ чугаа культуразыныӊ онзагай кичээлдери үнүп турган. Чижээ, 1959 чылдыӊ февраль 11–22 солуннарында «Идиомаларны ажыглаары», «Төрээн дылынга арыг чугаалаары», «Чүге оглу деп адаарыл?» деп темаларны тайылбырлаан.
1959 чылда «Чарыгдалы хөй солуннарны болгаш сеткүүлдерни узуткаарыныӊ дугайында» СЭКП Төп комитединиӊ доктаалы үнген. «Сылдысчыгаш» солунну хенертен дүжүрүп каапкан.
Тываныӊ журналистери, чогаалчылары шак ындыг шын эвес шиитпирге удурланып турганнар. Бичии уруглар солунун катап тургузар дээш, идепкейлиг туржуп келген улустуӊ бирээзи – журналист Чооду Кара-Күске. Интеллигенцияныӊ төлээлери, бичии уруглар болгаш ада-иелер чагаа-хораа бижип, катап-катап дилээрге-даа, солунну катап тургуспаан. Тывадан аӊгыда, Якутия болгаш өске-даа национал республикаларныӊ солуннарын дүжүрүп каапкан.
«Сылдысчыгашты» 1960–1985 чылдарда «Тыванын аныяктары» солуннуӊ капсырылгазы кылдыр үндүрүп турган. Бичии уругларга тураскааткан арыннарны чүгле 12–14 катап үндүрген.
Национал интеллигенцияныӊ шыӊгыы негелдезиниӊ ачызында «Сылдысчыгаш» солунну 1990 чылдыӊ февраль 1-де катап үндүрүп эгелээн.
Бичии уруглар солунун парлап үндүрүп эгелээринге, ону улам сайзырадырынга ооӊ редактору Александр Шоюн улуг үлүг-хуузун киирген. Ол бодунуӊ профессионал ажылын хөй чылдар иштинде күүседип келген. Ажылынга бердинген, бичии номчукчуларга ынак, патриотчу чоруу-биле үлегерин көргүскен.
«Сылдысчыгаш» солунга бичии уруглар дыка ынак дээрзин Парлалга ажылыныӊ хоочуннары сактып чугаалап турар. Эртем-билиглиг, тура-соруктуг, идепкейлиг эрес-кежээ болурунга «Сылдысчыгаш» оларга дузалаан.
Валерия КАН, төөгү эртемнериниӊ кандидады.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №8 2025 чылдың март 6